Nguyễn Mạnh Trinh.
Nhà thơ Lê Đạt là một người đă coi làm thơ như một công việc lao động nặng nhọc nhất. Ông đă từng nói là viết được một câu thơ phải tốn cả tạ mồ hôi và những người làm thơ đồng thời hoặc sau ông đă gọi ông là “ Phu chữ” , một tên gọi gợi đến những công việc khổ nhọc nhất. Ông tận dụng khả năng , đào xới ngôn từ, mải miết làm mới. Thơ , đối với ông là kết quả của những chặng đường đi t́m kiếm , gay go và đầy hiểm hóc.
Nhưng , có những người làm thơ lại trái ngược với cá tính ấy. Thí dụ như Bùi Giáng. Thơ với trung niên thi sĩ họ Bùi chỉ là “ vui thôi mà !”. Và thơ dường như một phần của đời sống. Thơ bay bổng, thơ lăng mạn . thơ là những câu chữ ngẫu nhiên bắt gặp được của trời. Thơ như giông như gió. Thơ như nguồn nước luôn đầy ắp. Thơ không cố t́nh làm mới nhưng trong những điều kỳ lạ mà người đọc bắt gặp được vô vàn những kỳ thú.
Và có những nhà thơ coi làm thơ như tham dự một cuộc chơi. Thơ đến và thơ đi , thơ sống và thơ chết , thơ đến đích hay không đến đích giản dị chỉ là một cuộc chơi. Thí dụ , như Trần tuấn Kiệt , như Hoàng Anh Tuấn.
Hoáng Anh Tuấn, suốt cả một đời làm thơ, viết rất nhiều, cả đến mấy trăm bài , nhưng chưa từng in một tập thơ nào ngoài một tập in lúc c̣n học ở bên Pháp lúc thuở đầu đời. Và, để lúc gần cuối đời, các con ông mới gom lại một ít bài thơ để thành tập thơ “ Yêu em , Hà Nội”. Thơ của ông làm ra , chính ông cũng quên như bài thơ mà với riêng tôi là một kỷ niệm. Và với chính cuộc đời ông, cũng là một tṛ chơi. Trong việc làm đạo diễn, làm nhà soạn kịch, làm người viết tiểu thuyết đăng báo hàng ngày, hay làm công chức giám đốc đài phát thanh Đà Lạt, .. cũng vẫn là người ngông nghênh với cuộc đời , coi nhẹ mọi sự. Và chính cái cá tính ấy đă làm thơ ông trẻ trung , đă làm ngôn ngữ đẫm chất cảm xúc. Thơ tự nhiên , không làm dáng , không kiểu cách và nhất là không “ nghiêm trọng “ một cách giả tạo.
Có một cậu bé học tṛ yêu một t́nh yêu khó ngỏ. Mỗi buổi chiều tan học , đạp xe theo một tà áo trắng, ḷng muốn nói bằng ngôn ngữ trái tim mà chẳng thể mở lời. Suốt một năm học , chỉ là người chỉ dám theo sau với cái ngại ngùng nhút nhát của tuổi vừa chớm biết mơ mộng. Rồi thời gian qua, cậu bé ấy thành người lớn , vào lính và trôi nổi theo ḍng đời của một xứ sở chiến tranh. Cho đến một hôm , gặp lại người xưa đă là thần tượng một thời niên thiếu. Người ấy , gặp lại trong một quán rượu ở Long B́nh, trong cái phong cách của một người đàn bà đă trải qua nhiều bầm dập của cuộc sống . Người đẹp ngày xưa, của Trưng Vương ngày nào, bây giờ, chỉ là tiếng cười man dại, chỉ là mầu môi đỏ rực của những câu cháy đỏ dục t́nh. ..
Đó, là câu chuyện của bài thơ “ Ǵn Giữ “ của Hoàng Anh Tuấn, nhưng, trong một trùng hợp nào đó , lại là chuyện t́nh của cá nhân tôi. Bài thơ ấy , không hiểu tại sao lại như in trong tâm thức tôi hàng mấy chục năm. Tôi đă nhớ, đă thuộc hầu như trọn cả bài, chỉ có mấy câu cuối là để sót.
Bài thơ ấy , tôi đọc lại cho nhà văn Thu Thuyền, con gái nhà thơ Hoàng Anh Tuấn và cô đă hỏi lại ông , th́ ông trả lời. Thơ có vẻ hơi giống giống , nhưng thú thực là đă quên rồi v́ làm rất nhiều bài thơ nhưng như cơn gió, thoảng qua đi rồi thôi . Nếu ai có thích th́ nhớ. Đó là chuyện của độc giả. ..
Tôi khoái cái phong thái đó , và lại càng thích hơn bài thơ xưa. Cái tâm tư ấy , là của tôi. Cái ngôn ngữ ấy , phải là của tôi. Thế mà , Hoàng Anh Tuấn đă viết giùm , đă nói giùm , đă hoài niệm giùm. Có thể, bài thơ ấy với người khác, họ không thích , không cho là hay. Nhưng với tôi, phải vỗ đùi vỗ vế mà bắt chước Kim Thánh Thán ngày xưa mà kêu lên “ Chẳng khoái hơn sao?”. Bài thơ ấy với tôi , khi ấy, là tuyệt tác , bài “ Ǵn Giữ”, tôi đọc một buổi tối trong phi trường Biên Ḥa khi cường độ chiến tranh khốc liệt và những trái đạn pháo kích cứ chực chờ mỗi ngày, mỗi đêm.
“ Anh thầm nhủ đợi cuối tuần sẽ nói
cuối tuần này anh hẹn cuối tuần sau
nhưng gặp em anh ngần ngại lắc đầu
để khi khác hôm nay c̣n sớm quá
yêu măi măi can chi mà vội vă
em c̣n đây tóc lả nhánh ngang vai
em c̣n đây mười sáu tuổi thơ ngây
đường đi học hôm nào không gặp gỡ
nhưng nín lặng anh về nhà khổ sở
gọi tên em mà nhớ vẫn y nguyên
anh bảo rằng sẽ phải làm quen
dù khó nói hơn một lần xưng tội.
Đường đi học chung con đường mấy buổi
Bữa đi thi là lần cuối gặp nhau
Anh là người chỉ dám theo sau
Theo kín đáo để em đừng ngó lại
Tuổi học tṛ t́nh yêu khờ dại
đem thiên đường hoa lá kết trăng sao
mười năm rồi anh vẫn ước ao
được tiến ngang vai nh́n nghiêng mái tóc
và bảo rằng măi măi yêu em
khói thuốc dần tan trơ trẽn ánh đèn
em trước mặt mưa ngoài kia xối xả
em nằm nghiêng đẹp vô cùng lơi lả
tóc chán chường ôm xơa nửa cơn điên
em vội vàng cất tiếng cười lên
cho đau đớn ở lưng chừng kiêu hănh
tay mơn trớn nhả một loài rắn lạnh
khắp ḿnh anh nghe rợn mảnh chai đâm
anh xiết vai em nức nở âm thầm
gọi bóng tối để t́m ngây thơ cũ.
Trời c̣n mưa khi anh bỏ ra về
đi rất khẽ để em đừng tỉnh giấc..”
Bài thơ ấy tác giả đă quên nhưng tôi lại nhớ. Chuyện của tôi có thực mà sao nghe như tiểu thuyết. Cái đau đớn của một người t́nh si đă hết , nhưng vẫn c̣n niềm đau xót của một người ngậm ngùi trong cái thay đổi của một thời băo lửa chiến tranh. Tôi vẫn c̣n nghe cái cười cay đắng của Em, khi nói về thân phận nàng Kiều của ḿnh:” Em chỉ có hai bà cháu. Bà em th́ già, em biết làm ǵ hơn trong cái thời buổi này!”. .. thành ra những câu thơ như “ em vội vàng cất tiếng cười lên, cho đau đớn ở lưng chừng kiêu hănh..” như những mũi dao. Lách sâu vào tim , vào da vào thịt.
Có nhiều người thích những câu thơ viết về thuở mới lớn , của t́nh yêu đầu đời của ông. Với tôi , bài thơ ấy nhắc lại một thời, của những khi mà mơ mộng như cánh diều bay vút lên tận trời xanh. Buổi chiều , đạp xe đi theo tà áo trắng, khi gió từ con kinh thổi lên , khi dốc cầu cao vút , như những tầm mắt như muốn lạc vào chốn nào xa mờ. Để đến buổi tối , thức khuya , tập tành làm thơ, để thấy ḿnh lắng nghe trong sâu thẳm những ấp ủ một thời , những lăng mạn một đời. Cậu học tṛ nghèo mơ ước nhiều thứ, mà có khi chỉ là những mơ ước lăng đăng không cụ thể . Đôi khi là giấc mộng trở thành quan trạng ngày xưa trong thi ca Nguyễn Bính. . Ôi, những giấc mơ thời tuổi trẻ. Bây giờ ở tuổi sáu mươi sao vẫn nghe xôn xao một chút ǵ vương vấn lại.
Viết về thơ Hoàng Anh Tuấn , phải viết về tập thơ “ Yêu em . Hà Nội “ chứ sao lại viết về một bài thơ mà tác giả đă quên ?
Không , tôi viết về thơ ông đấy chứ . Bởi , trong cái phong cách nghệ sĩ, không coi một điều ǵ là quan trọng , th́ nhớ hay quên một vài bài thơ, vài chục bài thơ hay vài trăm bài thơ cũng thế thôi. Với ông , thơ chỉ là một cuộc vui , t́nh cờ ghé vào , rồi t́nh cờ bỏ đi .. Thơ là cuộc sống, là t́nh yêu , là những nhân dáng những tượng h́nh có thực nhưng , như cuộc đời này, như mây trời , sẽ bay đi , mất biệt.
Tôi không phải đồng trang lứa với ông và trong đời chỉ gặp mặt nói chuyện một vài lần , mà sao nghe tin ông mất , ḷng cũng không khỏi man mác. Nhưng, vẫn thấy dường như thi sĩ c̣n để lại điều ǵ. Giở tập thơ, đọc lại vài bài thơ quen, những bài thơ của những không gian, thời gian thật trẻ dù có khi mà cả thi sĩ và độc giả đă già..
Thơ Hoàng Anh Tuấn trẻ , rất trẻ. Nếu không ngại ngoa ngôn, thơ ông không tuổi tác. Lúc nào , thơ cũng là những niềm riêng trải ra, từ cảnh đến người. Thơ, có hơi thở của cuộc sống , bởi , nó có sự sống thât rốt ráo , thật tha thiết. Những ư tưởng , những cảm nhận , là thật của ông, và cái riêng ấy qua ngôn ngữ đă thành cái chung của nhiều người. Tuổi trẻ khi đă yêu , ai mà không nhút nhát , không mơ mộng. Ai mà chẳng có lúc “ mộng ngoài cửa lớp”.? Ai mà chẳng có lúc nhớ về Em của “Em xơa tóc bước lên ngôi thần tượng.
Đôi bàn chân c̣n lấp lánh sương đêm
Môi ướp mật ong , tóc đẫm hương rừng
Tà áo mỏng dệt bằng tơ dị thảo ..”
Người thơ sao giông giống chính ḿnh. Từ ư tưởng , từ ngữ ngôn là những dong tay dắt về nơi chốn tuy ngủ trong trí nhớ nhưng chưa yên trong hồi tưởng.Thơ đi về ngơ đường nào , có cơn mưa ấu thời , có rung động thanh xuân. Dù , Hoàng Anh Tuấn làm thơ cho Hà Nội , nhưng ai cấm độc giả tưởng tượng lại cho thành phố của ḿnh. Như với tôi là Sài G̣n, là thánh địa của tuồi hoa niên, là cơn nắng chiều vàng hoe hiu hắt , là con lộ ven bờ kinh dẫn đến dốc cầu cao, là tà áo dài trắng phất phơ đầy mộng tưởng.
Đọc “ Bài Thơ C̣n Lại”, để thấy như c̣n chút vấn vương , c̣n một nỗi niềm nào mơ hồ chưa ngỏ . Lời và ư thật tự nhiên, xuôi chảy theo ḍng ngôn ngữ không một chút dụng công nhưng gây lại rung động.
Không phải thi sĩ chỉ muốn dặn ḍ với người yêu, mà , c̣n muốn dặn ḍ với cả chính ḿnh , hay cả vời vợi tâm tư của một tâm thức nào đă in sâu trong trí nhớ. Lời dặn tha thiết :
“ Có đi ngang xin em đừng đánh phấn
tóc buông rèm lứa tuổi thích ô mai
mắt vương tơ của những phút học bài
tay kheo khéo khi đánh chuyền với bạn ..”
Thốt nhiên , tôi lại nhớ đến câu thơ Nguyễn Bính , của cái xót xa khi thấy người yêu thay đổi “ hôm qua em đi tỉnh về. Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều,,” như lời dặn ḍ đừng mặc áo quần theo mốt thành thị nhắc lại một thời xưa hơn . C̣n Hoàng Anh Tuấn th́ nài nỉ . Hăy hồn nhiên , hăy ngây thơ, như thuở nào mới lớn . Đừng trang điểm , bởi son phấn sẽ làm thô nhám đi lớp da mượt mà, sẽ làm bớt đi cái hồn nhiên của những b́nh minh vừa rạngà
Tâm tư ấy , với tuổi học tṛ , ai mà quên được. Có lời ngỏ từ câu thơ phất phơ tà lụa. Hay là nỗi niềm thổn thức buổi chia xa. Thơ được h́nh tượng riêng từ hoa lá cỏ cây đến trời mây sông biển. Ḍng thơ xuôi nguồn, những câu tám chữ phăng phăng rạch về biển lớn. Câu , chữ , là lóng lánh sương trong của một ngày tinh mơ, là ánh hoàng hôn của một chiều quá văng. Thơ, mềm mại và nơn nhẹ như tơ :
“Bước rất nhẹ như mùa Thu con gái
như bàn tay khẽ hái tiếng đàn tranh
như chưa lần nào em nói : yêu anh
như măi măi anh c̣n nguyên thương nhớ
bước nhè nhẹ như bóp mềm hơi thở
như ngập ngừng chưa nỡ xé chiêm bao
em có về ăn cưới những v́ sao
để chân bước trên gịng sông loáng bạc
ở một chỗ tưởng chừng như đi lạc
yêu một người mà cảm thấy mênh mông
em đi ngang nhịp bước có lạnh lùng
mà sao vẫn y nguyên bài thơ cũ?
Vẫn lặng lẽ để anh nghe vừa đủ
Vẫn thờ ơ cho rủ hết màn the
Vẫn mỉm cười rồi vẫn lấy tay che
Cho cặp mắt bỗng nhiên mười sáu tuổi
Tay vụng quá nên thư không viết nổi
Mực trong b́nh như cẩm thạch ngẩn ngơ
Giấy trắng tinh đem bóc nhẹ từng tờ
Tầu bay giấy ngượng ngùng bay ra cửa!
Em nguyên vẹn là bài thơ bé nhỏ
anh c̣n nguyên là một kẻ yêu em
Em đi ngang xin ráng bước cho êm
Đừng đánh thức thời gian đang ngủ kỹ
Đừng đẹp quá để anh đừng rối chỉ
Lấy ǵ đây khâu vá lại t́nh xưa?
Có đi ngang xin chọn lúc bất ngờ
đừng nói trước để anh buồn vơ vẩn..”
Nhiều người thích thơ lục bát Hoàng Anh Tuấn v́ ư thơ cô đọng và ngôn ngữ tinh chất. Nhưng , riêng với tôi , lại thích thơ tám chữ của ông hơn. Nghiệm lại, thường đa số bài của ông là tám chữ . Và , với thể loại này, dường như không gian thơ rộng hơn và thời gian thơ cũng dài hơn. Ở đó, trí tưởng tượng như vó chân tuấn mă xoải bước theo muôn dặm hành tŕnh. Nhịp thơ dồn dập nối nhau, như nhịp thở trái tim , để ư và lời kéo nhau vào vô biên vô tận. Để đến một lúc, từ những làn sóng liên miên kéo tới, để người đọc thấy như bị hụt hơi trong cảm giác và thấy bị trôi dạt vào một cảnh tượng riêng khi ngũ quan bị rơi vào khoảng chơi vơi vô định của liên tưởng. Ông không kể chuyện nhưng từ một vài câu, một vài chữ như kể đến , hay nói về, chút tâm sự riêng mà người đọc thơ tự cảm thấy ḿnh có một chút nào chia sẻ trong đó.Trong ư nghĩ chủ quan tôi, chính v́ những h́nh ảnh , những từ ngữ bất chợt ấy mà ấn tượng thơ như hằn vết sâu thêm , rơ thêm trong bộ nhớ của óc năo độc giả. Thơ v́ thế lại có dáng vẻ lôi cuốn thêm.
Hoáng Anh Tuấn đă sống và có nhiều kỷ niệm với các thành phố như Paris, như Đa Lạt , như Sài G̣n, như San Jose. Thỉnh thoảng, trong thơ, ông mới nhắc tới .
Như “ San Jose, mười lăm tháng mười một”:
“ Đêm khởi sự trên tóc nàng buông xơa
khi trở về trời tối gọi mưa nghiêng
đường Senter nối từng giọt ánh đèn
trên tay lái đôi bàn tay bỗng nhỏ
chiếc xe cũ chở quên vào nỗi nhớ
nàng bâng khuâng nghe vỡ đóa phù vân”
Hay , với “ Trở lại Paris”:
“..Phút gặp lại đếm từng giây thắt chặt
cho tới khi lẳng lặng trải b́nh yên
từ dịu dàng ấm áp rất thon êm
từng nốt nhạc ngấn dài trên đôi má
trong lắng xuống của hoàng hôn êm ả
EM, Paris , đại lộ Saint Michel
EM , Paris, vẫn tả ngạn sông Seine
Quán rượu nhỏ tách cà phê để nguội
Em, Paris, chuyến metro chưa tới
Nghe vàng khô lá rụng Jacques Prevert
Cầu Mirabeau của Appollinaire
Nước ḷ lững bóng thời gian nḥa nhạt
Tạ rừ em anh đi vào khuya khoắt
T́m chiêm bao ở mỗi góc nhà ga
Uống chung chai với mấy gă clochards
Để hiu quạnh cũng đong đưa chếnh choángà”
Hay với Đà Lạt :
“à Oại Đà Lạt của lần ăn trái cấm
đến bây giờ c̣n nguyên vị chua thơm
sân ga buồn một mai sớm nḥa sương
lúc chia biệt thương lưng em thấm lạnh..”
Sài G̣n của “ Bài sinh nhật em”
“Thảo cầm viên chim đu đưa lá sớm
Từng vùng xanh cây mát rượi nâng niu
Ta qua đó nghe tay ḿnh nghịch ngợm
Ngón học tṛ khẽ đụng áo người yêu
Tà áo mỏng đến ngàn năm ngơ ngẩn
Thương tay ḿnh từng ngón đă cằn khô
Tiếng dương cầm như cúi đầu nín lặng
Chuỗi u hoài lần từng hạt tuổi thơ
Thảo cầm viên trong giấc mơ cỏ dại
Vẫn đong đưa tiếng guốc lúc tan trường
Ta ở đó nghe chân ḿnh ríu lại
Xin đường ngoan đưa giùm tới Trưng Vương..”
Nhưng , trong thơ ông , muôn đời miên viễn trong tâm tưởng vẫn là Hà Nội. Chẳng phải riêng trong vô thức, là h́nh bóng người t́nh muôn thuở . Mà cũng chẳng phải là t́nh cảm đầu đời với một nơi chốn từ đó đă sinh ra và lớn lên.Thơ ông với Hà Nội, là nỗi bí nhiệm của tổng hợp những nỗi niềm của người từ nơi chia xa nhớ về. Nó không đơn thuần là t́nh yêu đầu đời và cũng không đơn thuần là hoài niệm về tuổi thơ. Mà , là tất cả , từ ấn tượng không phai nhạt. Từ tâm tư của trái tim cảm lụy . Của những “ ngôn ngữ trời cho” của một bất thần vụt đến của thơ.
Những bài thơ Hà Nội, có nỗi thiết tha, có ngữ ngôn b́nh dị và tự nhiên không một chút làm dáng nào. Thơ như thể một cánh buồm phăng phăng vẫy vùng trong cái cao rộng của đất trời , của những phương trời tuy mịt mù khói sóng nhưng gần cận thân quen. Thơ phá vỡ đi cái biên giới hữu hạn của không gian , thời gian. Hà Nội dệt bằng những bài thơ, mềm như nắng và nhẹ như mây trời. Trong thơ Hoàng Anh Tuấn.
Hà nội , kỷ niệm:
“xin trở lại thuở ngày xưa tinh nghịch
cầm tay nhau ngày đó để xa nhau
để ước ao khi thương nhớ nghẹn ngào
được cầm lại bàn tay rm công chúa
khung cửa sổ mở ra trời yêu cũ
chẳng khuất vào sợ khuất dáng em xưa
một nỗi buồn thoáng Hà Nội mùa thu
vẽ từng nét t́nh yêu em hương cốm.”
Hà nội , t́nh ca :
“ Hà Nội yêu, anh vẫn yêu muốn khóc
mấy chục năm , xa đến mấy ngh́n năm
giă từ em, mười bảy tuổi một lần
thu rất mỏng , mưa hững hờ đẫm lá
Hà Nội yêu, áo lụa ngà óng ả
Thoáng khăn san nũng nịu với heo may
Hai ngón tay nhón một trái ô mai
Chiếc răng khểnh xinh nụ cười cam thảo
Hà Nội yêu, mối t́nh đầu khờ khạo
Rm nhận thư anh ngây ngất tủi mừng
Khi về nhà , cười nụ với cầu thang
Một tuần lễ vui như ngày thi đỗ.,,”
Một bài thơ, được tháp cánh bằng nhạc, khi được đọc hoặc hát lên, tạo thành một xúc cảm mănh liệt. Bài thơ “ Mưa Sài G̣n , mưa Hà Nội” được phổ nhạc bởi nhạc sĩ Phạm Đ́nh Chương , mà có người đă cho là t́nh khúc hoài niệm hay nhất trong những bản nhạc buồn. Những câu thơ cứ ngân vang, rưng rưng trong ḷng người xa xứ. Những cơn mưa, mưa ngoài trời và mưa trong hồn:
“ Mưa hoàng hôn
trên thành phố buồn gió heo may vào hồn
thoảng hương tóc em ngày qua
ôi người em Hồ Gươm về
nương chiều tà
liễu sầu úa thềm cũ nằm mơ hiền ḥa
thương màu áo ngà
thương mắt kiêu sa
hiền ngoan thiết tha”..
Từ một bài thơ bị bỏ quên , tôi đă viết dài ḍng về nhà thơ Hoàng Anh Tuấn. Thực ra, không chỉ là một khuôn dáng nhà thơ mà ông c̣n là nhà báo, là nhà đạo diễn, là quản đốc đài phát thanh.. và c̣n là một lăng tử thứ thiệt nữa. Có biết bao nhiêu chuyện kể về cái tính phóng khoáng coi mọi sự trên đời như một tṛ chơi. Có biết bao nhiêu giai thoại của một người cứ muốn làm một người b́nh dị mà không được. Nào làm phim mà bất kể lỗ lời, hoàn tất xong rồi là hết , không lư tới chuyện tiền bạc, nào làm công chức, quản đốc đài phát thanh Đà Lạt v́ cho đọc truyện chưởng Kim Dung mà bị mất chức mà vẫn tỉnh bơ. Nào, là người làm thơ rất nhiều và rất hay nhưng tuyệt nhiên không nghĩ đến chuyện in thơ. Tập thơ độc nhất là do cô con gái Thu Thuyền in cho bố để trả hiếu mặc dù ông không muốn.
Đọc vài câu thơ, để mường tượng một vóc dáng riêng, một người luôn coi đời là một cuộc chơi không dứt:
“ Này tôi đang lạc vào rm
sau lưng trăm ngón ưu phiền níu chân
này tôi du đăng tâm hồn
ngụy trang ngàn mảnh thơ buồn tả tơi
này tôi này vũng bùn tôi
nắng ngang mưa chéo ră rời ẩm nâu
cuốn theo rác rưởi nhu cầu
này tôi chới với trong mầu rất xanh
chợt nghe hà ốc hiền lành
với rong rêu lại hóa sinh một lần
này tôi trút bỏ áo quần
thân hài nhi với tâm hồn trẻ thơ
này tôi thành hạt phù sa
để yêu em với mặn mà giọt châu.”
Đọc thơ, để thấy người , để t́m lại cái vóc dáng của một người lăng mạn ‘ ôm đàn đến giữa đời “ tài hoa.