nguyentrainhannghia

NGUYỄN TRÃI VỚI TƯ TƯỞNG NHÂN - NGHĨA

http://www.truclamyentu.info/tlls_vanhoacuatocviet/nguyentrai4.htm

Nguyễn Đăng Thục

Nhận thấy cái hại của triều Lê tôn-sùng riêng Nho-giáo, có khuynh-hướng đóng cửa bế-quan, cho nên Lê-Quý-Đôn mở đầu chương Thiền-Dật ( ) trong " Kiến Văn Tiểu Lục " ( ) trên đây lên tiếng phản-đối Nho-sĩ cố-chấp hay biện-bác đạo khác mà độc-tôn đạo mình. Ông viết :

" Lời dạy của Thánh-Hiền gốc ở Trung-dung. Giềng-mối, trật-tự, cương-thường, chế-độ Lễ-Nhạc, Hình-pháp, Chính-trị là Trời Đất thiết-lập ra, Vua chưa làm sáng-tỏ. Noi theo tính Trời để tu-sửa đạo-lý thì cổ kim đều nhất-trí. Thánh-nhân giảng học để làm sáng-tỏ nguyên-lý Trời Đất, để làm ngay-thẳng lòng người. Còn như tìm-tòi điều lạ mà thuyết-lý điều quái thì chẳng phải công-việc thường-xuyên vậy. Cho nên chỉ bàn-luận đến đạo-lý phổ-thông không, làm cho kẻ đi học thêm ngờ-vực. Giáo-lý của đạo Phật, đạo Lão thanh-tịnh, hư-vô, siêu-nhiên, lặng-lẽ, không lệ-thuộc vào sự-vật biểu-hiện cũng là giáo-lý cao-minh để làm cho thân mình nên lương-thiện lấy mình, mà bàn đến đạo-đức cao-siêu, luận về hình thần thì chỗ nào cũng có ý-nghĩa thâm-trầm huyền-diệu. Các nhà Nho ta cứ chấp vào ý-kiến bỉ thử thiên-lệch mà điều gì cũng đem ra biện-bác thì có nên không ?………..

" Trang-chu bảo rằng trong phạm-vi thế-gian thì có bàn-luận mà không quyết-nghị, ngoài giới-hạn thế-gian thì giữ lấy mà không bàn-luận, lời nói ấy thật chính-xác vậy " .

Bởi thế mà Lê-Quý-Đôn ở sách " Vân Đài Loại Ngữ " ( ) mới thẳng-thắn trở về tín-ngưỡng " Tam-giáo Đồng-Nguyên " của triết-lý truyền-thống Á-Châu " Đồng qui nhi thù đồ " ( ) từng thống-nhất dân-tộc Việt-Nam thời Lý, Trần vậy .

Họ Lê đã toát-yếu triết-lý " Đồng qui nhi thù đồ " vào bài đại-luận mở đầu cho loại sách " Văn Đài Loại Ngữ " như sau :

" Người xưa xưng tụng cái học " Cách vật trí tri " ( ) suy hậu-quả đến " Tu, Tề, Trị, Bình " thì có thể gọi được là sâu rộng vậy .

" Đạo-lý ở tại sự-vật, sự-vật tất có đạo-lý, xa như cùng trời khắp đất, gần như luân-lý nhân-sinh hàng ngày, chẳng chi không có cái lý dĩ-nhiên, cái nghĩa đương nhiên. Làm người quân-tử không thể không biết mà được .

" Học để thâu góp kiến-thức, hỏi để phân-biệt manh-mối, nhớ lại kinh-nghiệm đã qua để tìm-hiểu những điều sắp tới. Thành-thật tin-sùng đạo-lý, ngày tháng tích-chứa tự-nhiên thông-suốt. Tìm nguyên-lý đến cùng mà toàn-vẹn lấy bản-tính cho đến mệnh trời. Tinh-vi ý-nghĩa đến thần-hóa để mà ích-dụng cho đời, hết-thảy đều do đấy mà xuất ra cả .

" Kinh Dịch nói : ( Người quân-tử nhớ nhiều những điều về trước với việc đã qua là để nuôi đức-hạnh của mình ).

( )

" Kinh Thư nói : ( Người ta cầu tìm biết nhiều là chỉ để xây-dựng công-nghiệp với đời ) ( )

" Khổng-Tử nói : (Đệ-tử sao chẳng đọc Kinh Thư, gần thì để phụng-sự cha mẹ, xa để phụng-sự nước Vua, lại biết nhiều về chim-muông cây-cỏ )

()

" Hết thảy đều là công-phu Cách-vật vậy. Tuy nhiên nếu có thể giữ lại điểm thiết-yếu, chọn lấy điểm tinh-vi, thì dù sự sự vật vật có rối bời trước mắt mà tự mình châm-chước điều gốc, điều ngọn, dung hợp điều thủy, điều chung, thì càng thấy rõ rằng dù đường lối có khác nhau vô kể mà tựu-trung cùng đi đến một đích chung. Suy-tưởng tuy trăm lối mà chân-lý chỉ có một, đâu đến nỗi học rộng mà không thấy được chỗ cốt-yếu, mệt sức mất công mà chẳng có hiệu-quả gì ?

" Thử bàn-luận những điều thường-thức. Mặt-Trời, Mặt-Trăng, Tinh-Tú, ấy là văn vẻ của Trời. Khí-hậu, vị-trí, thuận nghịch, mau chậm, phải chăng không có định-luật vĩnh-cửu ?

" Núi sông, cây cỏ ấy là văn vẻ của Đất. Hình-thể, chủng-loại tuy khác nhau, nhưng mạch-lạc, nguyên ủy, cao thấp, béo gầy phải chăng không có định-lý phổ-biến .

" Lễ Nhạc, pháp-luật là văn vẻ của loài người. Đời xưa, đời nay, khi theo khi đổi, chỗ này không ưa, chỗ kia không thích, đều khác nhau lắm. Nhưng tùy thời-thế mà thiết-lập giáo-lý, thuận lòng dân mà cải-cách biến-đổi, thì chung qui cũng có cái nguyên-lý chung vậy. Trong nhân-sự nhỏ như ăn mặc, đồ dùng, cư xử, thù tạc, tính tình, tập tục, cái gì cũng khác nhau, nhưng mục-đích để cùng nhau tìm sự an-ổn, bảo-vệ lấy nhau, nuôi-dưỡng cho nhau, cùng nhau làm khuôn-phép chung, điều ấy thì có sự giống nhau cả.

" Nhân đấy mà xét, thánh-nhân sở dĩ có phép-tắc nhiệm-mầu, bao-quát, thống-quan và tinh-vi, khúc-triết, nghĩa là vừa nhìn sâu và rộng, thì đại-khái đều thuận với cái nguyên-lý tự-nhiên mà có tu-sửa ít nhiều để thích-ứng. Người xưa sáng-tạo, người sau noi theo, như thế gọi là " Cách Vật " ( ), gọi là " Trí tri ) ( ). Bảo rằng đầy đủ đầu mối của muôn lý mà thích-ứng ra muôn sự việc là như thế. Chẳng phải cái học cầu tìm phiếm-tán ở những kinh-nghiệm ngoại-giới mà không nghĩ trở vào cầu tìm ở nơi tâm-hồn vậy. Bằng như không thế mà lại phân-biệt vật nọ, vật kia mà tìm xét từng vật một chi-li thì chẳng hóa ra chịu sự thất-bại vì đường lối ngoắt-ngoéo dễ lạc mất dê, một cây che lấp mất cả rừng sao " . _ ( Lê-Quý-Đôn " Vân Đài Loại Ngữ tựa )

Trên đây, Lê-Quý-Đôn mà danh Nho Chu-Bội-Liên ( ) xưng tụng là ( ) ( Không thẹn với ông Tổ hiền-triết miền Nam ) ( ) " Thánh Mô Hiền Phạm Tự, để cho chúng ta thấy cái tinh-thần " Đồng qui nhi thù đồ " của triết-lý truyền-thống " Tam-giáo Đồng-nguyên Vạn-pháp Nhất-lý" () .

Cái triết-lý truyền-thống ấy có thể hiểu một cách phổ-thông khái-yếu như sau :

Điều trọng-đại nhất của nhân-loại là điều tiên-quyết sống còn. Vì sống còn nên mới có những nhu-cầu thúc-đẩy tự trong tâm người ta xuất ra. Sự đòi hỏi ở tâm người ta trả lời cho những tác-dụng căn-bản của tâm-lý. Như nhà Phật nói " Tâm người ta có ba tác-dụng là trí-thức, là tình-cảm, là ý-chí ( ). Tác-dụng nào cũng đòi thỏa-mãn nhu-cầu của mình. Trí-thức thì cầu biết đến cùng, đấy là Chơn.

Tình-cảm thì cầu yêu cái đẹp đến tuyệt đẹp, đấy là Mỹ. Ý-chí thì cầu hành-vi lương-thiện, đấy là cầu Thiện. Chân-Mỹ-Thiện là ba đối-tượng của ba tác-dụng căn-bản, bản-nhiên của một tâm sinh-tồn. Nhưng trước khi phân-hóa ra ba tác-dụng, mỗi tác-dụng đi về một hướng cầu tìm thỏa-mãn, thì tâm vốn chỉ là một tâm thuần-nhất, một bản-thể chưa phân-biệt, hồn-nhiên, cùng với Trời Đất là một thể, cho nên gọi cái Tâm-Thiên-Địa, hay là Tâm-chi-thể ( ) như Vương-Dương-Minh viết :

( Không thiện không ác là bản-thể của tâm

Có thiện có ác là hoạt-động của ý-chí

Biết thiện biết ác là cái biết lương-tri

Làm thiện làm ác là Cách-vật ) .

Chính cái Tâm-Thể ấy là thực-tại tâm-linh tuyệt-đối làm bản-thể chung cho thế-giới sự-vật, cho đời sống hiện-sinh, và cho tinh-thần nhân-loại mà siêu-hình-học truyền-thống lấy làm thực-tại tối-cao để thực-hiện, luân-lý-học và mỹ-học truyền-thống lấy làm giá-trị tối-cao. Cái Tâm-Thể ấy là bản-thể đại-đồng, vừa tiềm-tại trong không-gian, thời-gian, vừa siêu-việt quá thời-gian, không-gian, cho nên Lê-Quý-Đôn bảo là " Đồng qui thù đồ" ( bao-quát thống-quan và tinh-vi khúc-triết ) tức cũng là cái " đại phân số chung " ( Plus grand commun diviseur ) theo Aldus Huxley, của tất cả các nền thần-học:

" Người ta thấy manh-nha triết-lý truyền-thống ấy ở trong sự hiểu-biết cổ-truyền của các dân-tộc sơ-khai, và trình-độ hoàn-bị trưởng-thành của nó ở tại các tôn-giáo cao-đẳng. Một bản diễn-dịch cái " Đại phân số chung " ấy của tất cả các nền thần-học trước kia và về sau thì lần đầu tiên được thấy ghi-chú cách nay hai mươi lăm thế-kỷ ( 25000 năm ). Và từ đấy về sau, đề-tài vô cùng phong-phú đã được nhắc đi nhắc lại theo quan-điểm của mỗi truyền-thống tín-ngưỡng, của tất cả nền ngôn-ngữ chính-yếu của Châu-Á và Châu-Âu " . _ ( " La Philosophie Eternelle ", ed. Plon, Paris 1949 )

Mộc Lan Hoa

Động Đình ba lãnh hiểu xâm vân,

Nhật nhật chinh phàm tống viễn nhân.

Kỷ độ mộc lan chu thượng vọng,

Bất tri nguyên thị thử hoa thân.

Lý Thương Ẩn

Hoa mộc lan

Mây che sóng lạnh mặt hồ

Tiễn người theo cánh buồm xa mỗi ngày

Thuyền hoa mấy độ trông vời

Nào hay man mác hoa trôi giữa giòng

Quỳnh Chi phóng dịch ( 16/5/2008)

Hải đường

Đông phong miểu miểu phiếm sùng quang

Hương vụ không mông nguyệt chuyển lang

Chỉ khủng dạ thâm hoa thụy khứ

Cố thiêu cao chúc chiếu hồng trang

Tô Đông Pha

Hoa hải đường

Gió xuân nhẹ dưới ngàn sao

Một trời hương ngát trăng vào thềm khuya

Sợ hoa ngủ thiếp trong mơ

Khêu đèn soi tỏ sắc hoa diễm kiều

Quỳnh Chi phóng dịch (16/5/2008)

Liễu chi từ

Phong tình tiệm lão kiến xuân tu ,

Đáo xử tiêu hồn cảm cựu du .

Đa tạ trường điều tự tương thức ,

Cường thùy yên tuệ phất nhân đầu

Lý Du

Liễu chi từ

Chạnh buồn trước cảnh xuân tươi

Nhớ bao kỷ niệm một thời tuổi xuân

Dường như liễu cũng hiểu lòng

Dịu dàng phơ phất buông trên tóc mình

Quỳnh Chi phóng dịch ( 20/5/2007)

Dương liễu chi

Nhân ngôn liễu diệp tự sầu my ,

Canh hữu sầu tràng tự liễu ti .

Liễu ti vãn đoạn tràng khiên đoạn ,

Bỉ thử ứng vô tục đắc kỳ .

Bạch Cư Dị

Cành liễu

Liễu cong một nét mi buồn

Thướt tha dương liễu vấn vương nỗi niềm

Bẻ cành dứt mối tơ duyên

Mong gì nối lại liền cành liễu xưa

Quỳnh Chi phóng dịch ( 20/5/2007)

Ẩm Tửu Thi ( Kỳ ngũ)

Kết lư tại nhân cảnh

Nhi vô xa mã huyên

Vấn quân hà năng nhĩ ?

Tâm viễn địa tự thiên

Thái cúc đông ly hạ

Du nhiên kiến nam sơn

Sơn khí nhật tịch giai

Phi điểu tương dữ hoàn

Thử trung hữu chân ý

Dục biện dĩ vong ngôn.

Đào Uyên Minh

Thơ uống rượu

( Bài số 5)

Làm nhà giữa chốn đông người

Mà không nghe tiếng bên ngoài ngựa xe

Hỏi "Răng mà được như ri ?"

-Thì đừng để ý nghĩ suy bận lòng

Hái cúc chân rào phía đông

Thong dong ngắm núi chập chùng hướng nam

Chiều rơi núi tỏa sương lam

Chim bay về tổ từng đàn trên cây

Cảnh này đúng ý mình đây

Bỗng quên lời... chẳng giãi bầy được chi

Quỳnh Chi phóng dịch ( 15/5/2008)

Ước khách

Hoàng mai thời tiết gia gia vũ

Thanh thảo trì đường xử xử oa

Hữu ước bất lai quá dạ bán

Nhàn xao kỳ tử lạc đăng hoa

Triệu Sư Tú

Có hẹn

Trong mưa chín ửng mơ vàng

Bờ đê xanh cỏ rộn ràng ễnh ương

Đợi người hẹn đã nửa đêm

Đánh cờ đợi khách tim đèn lại rơi

Quỳnh Chi phóng dịch

( 2/5/2007)

Điền viên lạc

Đào hồng phục hàm túc vũ

Liễu lục cánh đới xuân yên

Hoa lạc gia đồng vị tảo

Oanh đề sơn khách do miên

Vương Duy

Thú điền viên

Hồng đào còn ngậm mưa đêm

Sương mai lóng lánh trên rèm liễu xanh

Cánh hoa rơi trải trước thềm

Chim oanh hót gọi ngủ quên có người

Quỳnh Chi phóng dịch

( 4/5/2007)

Du Sơn Tây Thôn

Mạc tiếu nông gia lạp tửu hồn

Phong niên lưu khách túc kê đồn

San trọng thủy phức nghi vô lộ

Liễu ám hoa minh hựu nhất thôn

Tiêu cổ truy tùy xuân xã cận

Y quan giản phác cổ phong tồn

Tùng kim nhược hứa nhàn thùy nguyệt

Quải trượng vô thời dạ khấu môn

Lục Du

Du Sơn Tây Thôn

Đừng chê rượu đế nhà nông

Lợn gà đủ đãi khách (năm được mùa)

Núi sông ngỡ chẳng đường vô

Qua hàng liễu thấy ruộng hoa, có làng

Hội xuân chiêng trống rộn ràng

Nếp xưa cốt giữ, áo khăn xá gì

Đêm trăng rảnh rỗi có khi

Thăm nhau chống gậy rảo đi khắp làng

Quỳnh Chi phóng dịch

( 15/5/2008)

http://chimviet.free.fr/vanco/quynhchi/qycht089.htm

http://vkhuc.tripod.com/ConSoiGia.htm

http://www.chinhnghia.com/motsaochovt.asp

http://www.chinhnghia.com/ptdcchn.asp

http://www.chinhnghia.com/vongthanhomhinh.asp

http://www.chinhnghia.com/vtcaoloiduoi.asp

http://www.chinhnghia.com/traloitrongtin.asp

http://www.chinhnghia.com/hoidaphtn.asp

http://www.chinhnghia.com/thamgianghitruong.asp

http://www.chinhnghia.com/cackevietthuong.asp

http://www.chinhnghia.com/

http://chinhnghiaviet.informe.com/forum/

http://nguoidalat.informe.com/forum/

http://chinhnghiamedia.informe.com/forum/

Giấc Mơ Lãnh Tụ

Giấc Mơ Lãnh Tụ