MINH THỊ
'
Người quốc gia là người đặt quyền lợi của tổ quốc và dân tộc lên bản vị tối thượng chứ không tranh quyền, đoạt lợi cho cá nhân, phe nhóm, đảng phái hay bầy đàn tôn giáo của ḿnh.
Email: kimau48@yahoo.com or kimau48@gmail.com. Cell: 404-593-4036. Facebook: Kim Âu
LỄ, NGHĨA, LIÊM, SỈ [1]
Nhân Tử Nguyễn Văn Thọ
Hôm nay nhân ngày lễ khai mạc niên khóa Đại Học Nhân Văn và Nghệ Thuật, tôi rất hân hạnh được cha Khoa trưởng ủy nhiệm cho thuyết tŕnh cùng quư vị về một đề tài rất cũ nhưng lại rất mới, đó là Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ.
Trước khi vào đề, xin quư vị hăy chia vui cùng chúng tôi khi thấy Viện Đại Học Minh Đức nói chung và phân khoa Triết học nói riêng càng ngày càng phát triển.
Riêng khoa Triết học này đă hoàn toàn thay đổi bộ diện.
Từ một phân khoa Triết học nó đă triển dương thành một Đại Học Nhân Văn và Nghệ Thuật. Từ một cơ sở khiêm tốn ở đường Chi Lăng, Đại Học Nhân Văn và Nghệ Thuật đă di chuyển về địa điểm hiện thời với những pḥng ốc khang trang, với một ban giám đốc tăng cường, với một ban giáo sư chọn lựa cùng nhiều ban học mới.
Đà phát triển nay đă trực tiếp biểu dương được ư chí cương quyết và ḷng tha thiết muốn vươn lên, muốn tiến tới của Cha Khoa Trưởng cũng như của Ban Giám Đốc. Nó cũng c̣n biểu dương được ư nguyện của trường là tích cực góp phần xây dựng quốc gia, đào tạo nhân tài cho đất nước.
Chắc quư vị cũng đă nhận được rằng với hai chữ Minh Đức, Viện Đại Học Minh Đức đă cố nói lên cái quyết tâm muốn phục hồi những giá trị tinh thần của tiền nhân, muốn ḥa hài Á Đạo, lẫn Âu thuật, ngơ hầu tạo nên những con người toàn diện, những nhân tài chân chính, đích thực cho quốc gia.
Cũng v́ muốn tạo nên những con người toàn diện, nên ngoài chương tŕnh nhân văn triết học, nghệ thuật chọn lựa, Đại Học Nhân Văn và Nghệ Thuật Minh Đức sẽ c̣n đem vơ thuật vào Đại Học đường. Chủ đích là mỗi sinh viên khi tốt nghiệp sẽ thành một vơ sư thực thụ nữa.
Nhưng ngoài vấn đề trí dục, thể dục, Đại Học Nhân Văn và Nghệ Thuật chúng tôi c̣n tha thiết đến vấn đề đức dục, c̣n tha thiết đề cao đến giá trị tinh thần, đề cao tinh thần nhân loại.
Chúng tôi cố tâm đào tạo cho sinh viên trở thành những người tài đức song toàn.
Chúng tôi quan niệm rằng đại học không phải chỉ là nơi để truyền thụ văn chương, kỹ thuật, triết lư suông, mà chính c̣n phải là môi trường để tạo nên những con người toàn diện, biết sống xứng đáng của danh hiệu con người, biết trọng nhân cách, danh dự, biết kính trên, nhường dưới, biết xả kỷ vị tha, biết hy sinh cho đại nghĩa.
Chính v́ thế trong bài thuyết tŕnh của tôi nhưng cũng là của trường này, chúng tôi muốn chọn đề tài: Lễ, Nghiă, Liêm, Sỉ.
Đề cập đến Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ ngày hôm nay, trong giờ phút long trọng của buổi lễ khai trường này, tức là muốn dùng chiêu bài Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ để đặt nặng vấn đề đức dục, vấn đề giá trị tinh thần, t́nh tương thân, tương kính và t́nh đoàn kết để phuc vụ cho xứ sở, phụng vụ cho tương lai.
Sở dĩ chúng tôi đề cập đến vấn đề Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ nhất là thấy từ ít lâu nay, do ảnh hưởng chiến tranh tàn phá, cũng như do ảnh hưởng nếp sống vật chất văn minh, người Việt Nam chúng ta đă mục kích nhiều cảnh băng đọa tinh thần, những nếp sống phù du sốc nổi, những thái độ buông thả quá trớn, không có đếm xỉa ǵ đến đạo lư cương thường.
Nay là thời hậu chiến, là thời chúng ta phải sửa sang lại tất cả những tàn phá về phương diện vật chất lẫn tinh thần đó. Những tàn phá về vật chất có thể được sửa chữa bằng tiền bạc, nhưng những tàn phá về tinh thần th́ chỉ có thể sửa chữa được bằng công tŕnh cổ súy và phục hưng lại nền đạo lư cổ truyền, khuyến khích mọi người phải tu tỉnh phải sống theo cương thường, phải tiết độ, phải cần cù lao tác.
Hầu chuyện cùng quư vị và anh em sinh viên hôm nay về Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ chúng tôi cũng c̣n có mục đích là tiếp tay với cụ Trọng Nghĩa, một vị thượng khách của trường, hiện có mặt nơi đây, một vị lăo thành khả kính đă gần 80 tuổi đầu mà từ nhiều năm nay đă tốn công, tốn của để hô hào trên mặt báo chương cũng như trên các đài truyền thanh, truyền h́nh để quảng bá sâu rrộng vào trong quần chúng 4 chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ ngơ hầu văn hồi nhân tâm, thế đạo. V́ thế mà mấy năm nay, chúng ta thường thấy trên mặt các báo Chính luận, Ḥa b́nh, Sóng thần, Tiền tuyến, những khẩu hiệu: Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ.-Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ c̣n, Việt Nam c̣n v.v…
Thưa quư vị,
Chủ trương dùng bốn chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ để phục hưng tinh thần đạo đức cho quốc gia dân tộc là một chủ trương cố hữu từ ngàn xưa.
Cách đây 2600 năm, Quản Trọng (- 645) khi làm tướng quốc nước Tề, đă áp dụng 4 chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ để làm quốc sách chấn hưng tinh thần đạo đức cho dân.
Quản Tử nói: «Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ là Tứ duy tức là bốn đầu dây của một nước. Bốn đầu dây ấy nếu không dương lên được th́ nước sẽ diệt vong.»
Nguyên văn của thiên Mục dân trong sách Quản Tử như sau:
«Nước có 4 đầu dây. Một đầu dây đứt th́ phải nghiêng. Hai đầu dây đứt th́ nước phải nguy. Ba đầu dây đứt th́ nước phải đổ. Bốn đầu dây đứt th́ nước phải diệt.
«Nếu nghiêng th́ c̣n làm cho ngay lại được; nếu nguy có thể làm cho yên được; nếu đổ có thể nâng lên được; nếu diệt vong, th́ không thể nào gây dựng lại được nữa.
«Thế nào là tứ duy?
Một là Lễ, hai là Nghĩa, ba là Liêm, bốn là Sỉ.
Lễ là không vượt quá chừng mực tiết độ.
Nghĩa là không hành động theo lối riêng tư (mà làm điều hợp lư).
Sỉ là không làm điều sằng bậy.
Bởi không vượt quá chừng mực nên người trên sẽ vững ngôi.
Bởi không hành động theo lối riêng tư, nên người dân sẽ không xảo trá.
Bởi không che dấu lỗi xấu của ḿnh, nên hành vi tự nhiên sẽ hoàn hảo.
Bởi không làm điều xằng bậy, nên những chuyện gian tà sẽ không sinh.» [2]
Ngày nay, khảo lại vấn đề, xin quư vị hăy cùng tôi đào sâu hơn cân nhắc kỹ càng hơn, có như vậy chúng ta mới thưởng thức được cái hay cái đẹp của người xưa. Tôi xin lần lược bàn về từng chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ.
LỄ
Lễ là một danh từ rất bao quát, hàm súc rất nhiều ư nghĩa.
1) Lễ trước hết là một danh từ chung bao quát mọi định luật thiên nhiên chi phối vạn vật quần sinh. (Ensemble des lois naturelles)
2) Lễ là nghi lễ, là tất cả các bổn phận con người đối với trời đất, tổ tiên (Céremonies, rites religieux, rituel, céremonial).
3) Lễ là tất cả các quy luật chi phối sinh hoạt tâm thần con người. (Lois morales)
4) Lễ là tất cả các các tổ chức chính trị xă hội (organisation politique et sociale) có thể đem đại ḥa, đại thuận đến cho nhân quần.
5) Lễ là những cách cư xử tiếp nhân, đối vật thanh lịch, khéo léo (Bonnes manières, convenances, décence, bonne conduite, bonne tenue, courtoisie, bienséance, politesse).
6) Lễ là phong tục, tập quán hay nói đúng hơn là tất cả những ǵ gọi là thuần phong mỹ tục (Usages et coutumes, tradition).[3]
Gần đây các học giả Au Châu, như Escarra,[4] như Needham[5] đă t́m hiểu sâu xa về chữ Lễ.
Các ông cho thấy rằng dân Trung Hoa cũng như các dân tộc khác, xưa nay thường sống theo hai bộ luật.
Một là theo bộ luật tự nhiên, do Hóa công đă ấn định. Bộ luật này được gắn liền vào với tính chất vạn hữu nhân quần. Bộ luật này chi phối vạn hữu từ các v́ tinh tú trên trời, đến con người nơi gian thế.
Trung Hoa gọi những định luật tự nhiên là Lễ.
Hai là theo bộ luật nhân tạo, do chính quyền lập ra. Bộ luật này v́ là nhân tạo, nên có khi hợp lư có khi không hợp lư và thường có tính cách g̣ bó, khô khan, cứng cỏi không uyển chuyển như những định luật tự nhiên.
Trung Hoa gọi những định luật tự nhiên này là Pháp, hay Pháp luật.[6]
Từ khi đức Khổng ra đời cho đến khi các Nho gia chân chính sau này, nhất nhất đều chủ trương dạy con theo nững định luật tự nhiên, theo những định luật tâm lư, nhân sinh, tức là phải theo Lễ.
Chủ trương Lễ trị này cũng c̣n được gọi là Nhân trị.
Chủ trương Lễ trị hay Nhân trị có thể toát lược như sau:
Muốn sống một đời sống cá nhân, gia đ́nh, quốc gia hay xă hội hạnh phúc, ư nghĩa, đầm ấm, ḥa hợp, cần phải biết rơ định luật thiên nhiên chi phối vạn vật, chi phối sinh hoạt cá nhân và đoàn thể.
Muốn t́m cho ra những định luật thiên nhiên cần phải:
Biết quan sát ngoại cảnh.
Biết tâm lư.
Khảo lịch sử, phong tục.
Dựa theo lẽ phải.[7]
Có vậy mới suy ra được hoạt động, cư xử lư tưởng. Những định luật thiên nhiên chi phối con người có thể quy kết lại thành 3 đề mục:
1) Con người sinh ra đời cần phải biết thích ứng với hoàn cảnh. Chẳng những thế lại c̣n phải biết lợi dụng hoàn cảnh để mà sống cho vui, cho mạnh.
2) Mặt khác, con người sinh ra đời c̣n có nhiệm vụ truyền gịng giống.
3) Những nhiệm vụ chính yếu nhất của con người là phải tiến hóa để tiến tới chân, thiện, mỹ.
Suy ra ta sẽ có những tiêu chuẩn, những định tắc sau đây để hướng dẫn hành vi, sinh hoạt của ta.
1) Phải biết vệ sinh, phải biết hiếu sinh.
2) Phải lo cho có một ḍng dơi hoàn hảo, lành mạnh.
3) Phải lo gia tăng sinh lực, trau dồi t́nh cảm, mở mang trí tuệ, nâng cao phẩm giá, nhân cách con người, vươn măi lên theo hướng chân, thiện, mỹ.
Vậy cái hay là cái ǵ làm cho đời sống ta thêm mạnh, thêm sướng, thêm trật tự, thêm an lạc, thêm ḥa hợp,thêm văn minh, thêm tiến bộ.
Cái dở là cái ǵ làm cho đời sống cá nhân, gia đ́nh, xă hội, quốc gia trở nên rối loạn, bệnh hoạn, vô lư.
Nói cách khác, cái ǵ làm ta sống xứng đáng với danh nghĩa con người, cái ǵ nâng cao giá trị con người, nâng cao phẩm cách con người, khiến con người tiến về phía tinh thần, trở nên thanh cao là hay.
Cái ǵ làm con người trở nên cục cằn, ti tiện, gian manh, tàn ác, trở nên thoái hóa giống như muông thú là dở.[8]
Thánh quân, hiền phụ xưa khi lập ra lễ, lập ra những định tắc nhân luân đă dựa trên những tiêu chuẩn thiên nhiên hết sức chắc chắn.
1) V́ thấy trời đất liệt bày lẽ tôn ti trật tự, nên các Ngài minh định rằng xă hội này cần phải có tôn ti trật tự, mới có thể sống thái b́nh hoan lạc, v́ thế nên các Ngài đă minh định phận vụ cho mỗi hạng người.[9]
2) Các Ngài minh định rằng con người cần phải theo định luật tự nhiên th́ mới có thể có đời sống hay, đẹp; mà đă nói đến định luật th́ phải nói đến tiết độ. Cho nên các Ngài suy ra rằng con người không thể sống một cuộc đời buông thả, nhưng làm ǵ cũng có một chừng mực, tiết độ.[10]
3) Các Ngài minh định rằng con người sinh ra ở đời cần phải nhân nhượng lẫn nhau, kính trọng lẫn nhau, mới có thể đi đến chỗ đại ḥa, đại thuận.
Nếu phàm gặp trường hợp bất đồng ư kiến nào, người xưa cũng cố điếu đ́nh, nhân nhượng để đi đến cỗ ư hiệp tâm đầu tránh mọi chuyện đổ vỡ. Chính v́ thế mà ta thường hay nói: Lễ nhượng.[11]
4) Các Ngài cũng chủ trương rằng muốn được ḷng người khác, con người ta phải luôn luôn khiêm cung, nhún ḿnh, trọng người. Chính v́ thế mà khi nói đến Lễ, ta thường liên tưởng đến hai chữ Lễ phép, Lịch sự.[12]
5) Các Ngài cũng thường quan niệm rằng thuần phong, mỹ tục chính là kinh nghiệm của tiền nhân. Chúng gói ghém tất cả những cách thức tốt đẹp để đối phó với mọi hoàn cảnh, để giải quyết mọi công việc, v́ thế cần phải bảo trọng.[13]
Tóm lại nếu mọi người trong một quốc gia xă hội:
- Sống theo những định luật tự nhiên.
- Không tự do buông thả.
- Biết lo trau dồi tâm thần cho một ngày một nên cao khiết, trang nghiêm.
- Nhường nhịn nhau kính trọng lẫn nhau, lịch sự tử tế với nhau.
- Sống theo điều hay lẽ phải th́ sẽ đem đến cho ḿnh một đời sống xứng đáng, sẽ tạo cho quốc gia xă hội một quang cảnh hạnh phúc, đầm ấm, ḥa hợp.[14]
Mới hay Lễ chi phối mọi hành vi cử chỉ của con người, những cách giao tiếp của con người. «Lễ không cho phép đi quá trớn, quá giới hạn, mực thước đă qui định, không cho phép xâm phạm quyền lợi của người khác, vũ nhục, khinh khi hay sàm sở với người khác.» [15]
Mục đích của Lễ là:
- Dạy dân cho biết nhân luân, biết hiếu, biết kính.[16]
- Nuôi dưỡng những tính tốt.
- Ngăn chặn những tính xấu.
- Điếu ḥa đời sống t́nh cảm tâm t́nh.
- Xác định tôn ti, thiện ác, thị phi.
- Đem lại ḥa hợp, ngăn chặn sự chia rẽ, loạn lạc.
- Đào luyện cho con người ngày một thêm thanh lịch, thêm nhân cách.[17]
Hiểu Lễ là những định luật tự nhiên, là những cử chỉ, những cách đối đăi đẹp đẽ mà muôn thế hệ đă lọc lơi, lưu truyền lại trong các nếp sống hay đẹp của dân gian, ta sẽ thấy thánh hiền Đông Á xưa đă có chủ trương hoàn toàn phù hợp với chủ trương của các bậc thượng nhân, thượng trí mọi nơi, mọi đời trên thế giới.
Aritote cũng đă phân biệt hai loại lề luật:
- Lề luật trời hay lề luật tự nhiên.
- Lề luật người hay lề luật nhân tạo.[18]
Cicéron cũng cho rằng: Luật tự nhiên chính là luật trời, cố sức dạy con người làm điếu hay tránh điều dở.[19]
Âu Châu xưa cũng cho rằng: Luật nhân tạo kém vua chúa; luật thiên nhiên hơn vua chúa. Vua chúa mà dạy làm điều ǵ trái với luật tự nhiên th́ dân chúng có quyền chống đối.[20]
Thánh Thomas cũng cho rằng lề luật thiên nhiên chính là thiên lư, chính là sự khôn ngoan của trời hướng dẫn mọi hoạt động mọi biến chuyển.[21]
Luật con người làm ra chỉ đúng là luật khi nào phù hợp với lề luật thiên nhiên, c̣n nếu chúng đi ngược lại với luật thiên nhiên th́ không c̣n phải là luật nữa.[22]
Hiểu Lễ là những định luật tự nhiên giúp con người sống xứng đáng với danh nghĩa con người, sống ḥa hợp với mọi người, đoàn kết với mọi người, ta mới hiểu rơ ràng được nững câu sau đây của Lễ kư và Tứ thư:
«Con chim anh vũ tuy biết nói nhưng vẫn là chim. Con khỉ con vượn tuy biết nói nhưng vẫn là cầm thú, nên nếu con người không biết lễ th́ tuy biết nói cũng vẫn là có ḷng cầm thú.
«Cầm thú, v́ không biết lễ nên mới có sự loạn luân, chung chạ.
«Cho nên thánh nhân lập ra lễ để dạy dân, để con người biết theo lễ mà ăn ở khác với loài vật.» [23]
Lễ là điều ǵ hợp lư.[24]
Lễ nghĩa là đầu mối của con người.[25]
Cho nên lễ phát nguyên từ trời, có tầm hoạt động lan khắp trần gian, bao quát vạn sự biến chuyển theo thời, thích ứng với mọi nghề nghiệp, hoạt động con người. Nơi tâm con người lễ giúp làm nảy nở các đức tính tự nhiên. Trong hành vi con người lễ bao quát mọi cách thức tặng dữ, trao đổi, mọi hành động, mọi phép lịch sự, xă giao, mọi vấn đề ăn uống, quan hôn, táng tế, bắn cung, đánh xe, yết triều, thăm hỏi…[26]
«Lễ nghĩa quy định những ǵ hay, những ǵ phải cho con người, nên rất cần yếu đối với con người. Nó dạy con người biết làm sao để trở nên đức hạnh thật sự, làm sao để ḥa thuận với người. Nó giúp cho xương thịt con người trở nên cứng cát, rắn chắc, dạy con người cách nuôi người sống, chôn kẻ chết, tôn kính quỉ thần. Nhờ Lễ như là một cửa lớn, mà con người t́m ra được thiên đạo, sống thuận với nhân t́nh. V́ thế mà thánh nhân cho rằng cần phải biết lễ.
«Quốc phá, gia vong, nhân tâm ly tán chính là v́ con người không c̣n biết cách sống theo những định luật của trời đất, của nhân sinh…» [27]
Cho nên muốn trị dân có hai cách.
Thượng sách thời dùng lễ trị dân. Khi ấy người trên làm gương đáng cho người dưới, sống theo định luật thiên nhiên, theo vật lư, tâm lư, thiên lư, theo danh dự, dạy dân biết nhường nhịn lẫn nhau, biết xấu hổ mỗi khi ḿnh làm điều ǵ xằng bậy. Đó là Nhân trị, đó là Vương đạo.[28]
Hạ sách là luật pháp trị dân, dùng thủ đoạn trị dân, dùng h́nh phạt đe nẹt dân, lúc ấy dân sẽ t́m cách để trốn tránh lề luật và không c̣n biết xấu hổ v́ những hành vi bất chính của ḿnh nữa. Đó là Pháp trị, đó là Bá đạo.[29]
Các Pháp gia xưa như Hàn Phi Tử (chết năm 232, năm thứ 15 Tần Thủy Hoàng), Thương Ưởng (chết năm 338) (làm tướng quốc đời vua Tần Hiếu Công) đă có một đời dùng luật pháp nghiêm minh để trị dân, nhưng cuối cùng đếu thất bại, v́ đó g̣ bó miễn cưỡng, vô nhân đạo không phù hợp với tâm lư con người.
Âu Châu ngày nay cũng đề cao Pháp trị, cũng dùng những lề luật h́nh pháp bên ngoài để trị dân, cũng dùng những thủ đoạn để thằng thúc, nhuyễn hoặc dân, chỉ bắt bẻ dân trên những h́nh thức bên ngoài, chỉ cần dân tuân theo những thể chế, qui ước bên ngoài mà thả lỏng ḷng dục của dân, mặc cho các tính xấu của dân tha hồ phát triển, miễn sao là dân khéo léo tránh né được con mắt ḍm hành của pháp luật, của các nhà cầm quyền, thế là đủ.
V́ thế nên thế giới ngày nay đă trở nên thác loạn. Cá nhân thác loạn v́ có thể sống buông thả vô kỷ cương; gia đ́nh thác loạn, sự tương kính tương thân trong gia đ́nh dần dần mất đi; xă hội thác loạn, v́ giá trị con người đă mất, v́ ḷng trọng kính thương yêu nhau cũng chẳng c̣n.
Cho nên ngày nay bàn về Lễ tức là muốn kêu gọi mọi người chúng ta hăy sống một cuộc đời hẳn hoi, chừng mực theo lẽ phải, xứng với danh nghĩa cao quư của con người, cổ súy t́nh tương thân, tương nhượng, tương, kính, cố gắng bảo tồn những thuần phong mỹ tục, những nề nếp đẹp đẽ của tiền nhân, để xă hội quốc gia đi đến chỗ đại ḥa đại thuận.[30]
NGHĨA
Nếu Lễ là những định luật tự nhiên, là tất cả những điều hay lẽ phải cầm cân nảy mực cho cuộc sống con người toàn diện, cả công lẫn tư, từ tinh thần đến vật chất, th́ Nghĩa là những ǵ hay, những ǵ đẹp phải đem áp dụng vào đời sống xă hội, vào đời sống giao tế con người. Như vậy Lễ có phạm vi lớn hơn, c̣n Nghĩa có phạm vi hạn hẹp hơn, v́ Nghĩa chỉ chi phối con người xă hội.
1) Cho nên Nghĩa trước hết phải được hiểu là mọi cách cư xử hẳn hoi.[31]
Nghĩa cũng c̣n là những bổn phận mà mỗi người phải tuân giữ khi đóng mỗi một vai tṛ trong xă hội.
Người xưa quy định mười bổn phận, gọi là thập nghĩa. Mỗi một hạng người trong xă hội lại có một bổn phận khác nhau:
Vua phải nhân.
Thần phải trung.
Cha phải khoan từ.
Con phải hiếu thảo.
Anh phải hẳn hoi.
Em phải kính thuận.
Chồng phải đường hoàng.
Vợ phải nhu thuận.
Người lớn phải thi ân.
Người nhỏ phải vâng phục.[32]
Nếu ai cũng ăn ở cho đúng với phương vị, đúng với bổn phận ḿnh, th́ thân tu, gia tề, quốc trị, thiên hạ b́nh.[33]
Sở dĩ ngày nay chúng ta chứng kiến những cảnh loạn lạc trong nhân quần, những cảnh băng đọa trong gia đ́nh, ngoài xă hội, chính là v́ vua chẳng ra vua, tôi chẳng ra tôi, cha chẳng ra cha, con chẳng ra con, chồng chẳng ra chồng, vợ chẳng ra vợ, anh chẳng ra anh, em chẳng ra em.[34]
3) Nghĩa cũng là sự công chính, sự chính trực, cho nên sự bất nghĩa thường được hiểu là gian tà, bất lương, bất chính.
Tôn chỉ người xưa là phải sống cho quang minh chính đại dẫu phải nghèo hèn v́ thế cũng cam, c̣n hơn là theo đường gian tà mà được hưởng giàu sang phú quư.
Đức Khổng nói: «Ăn cơm thô, uống nước lă, co cánh tay mà gối đầu trong cảnh đơn bạc như vậy mà nhà đạo đức vẫn lấy làm vui. Chớ do nơi những hành vi bất nghĩa mà trở nên giàu có và sang trọng, th́ ta coi cảnh ấy như mây nổi.» [35]
4) Nghĩa chính là sự công b́nh xă hội. Sống trong xă hội này, có ta mà cũng có ngướ. Ta muốn sống hẳn hoi, th́ cũng phải cho người được sống hẳn hoi nữa.
Cho nên người anh hùng trọng nghĩa là những người sẳn sàng chiến đấu để dẹp tan những nỗi bất bằng, luôn luôn ra tay để bảo vệ những kẻ cô đơn hèn yếu.
«Anh hùng đă gọi tiếng rằng,
Giữa đường chẳng thấy bất bằng mà tha.» (Kiều)
5) Con người sinh ra ở đời tất nhiên phải có liên lạc chặt chẽ với nhau.
Giây liên lạc thiêng liêng nhất được tạo nên bởi huyết thống hay t́nh cảm, yêu đương. Ví như ta nói t́nh phụ tử, t́nh bằng hữu.
Mối dây liên lạc thứ hai cũng không kém phần quan trọng. Đó là t́nh nhân loại, mối t́nh này được tạo nên do tiếp xúc với nhau, hoặc do những cách đối xử đẹp đẽ với nhau. Có t́nh tức phải có nghĩa, có thương tức là phải có bổn phận. Ta thường nói:
«Một ngày nên nghĩa chuyến đ̣ nên quen» là v́ vậy. Ta cũng c̣n nói:
Nghĩa quân thần, nghĩa phu thê v.v…
Như vậy, chữ nghĩa c̣n thường gói ghém t́nh thương, t́nh yêu. Mà thật ra, Nghĩa chính là biểu dương của ḷng yêu thương. Không thương nhau, không yêu nhau, th́ khó mà đối đăi với nhau cho đẹp được.[36]
6) Nghĩa là con đường hướng thượng, con đường lư tưởng của cuộc đời.
Lễ kư cho rằng nếu ta biết giữ Lễ, nghĩa là nếu ta tuân theo những định luật của trời đất, ta sẽ đạt được thiên lư, và sẽ sống thuận nhân t́nh.[37]
Trong khi đó th́ Mạnh Tử lại cho rằng nếu ta biết chuyên lo làm việc nghĩa, chuyên lo làm điều hay lẽ phải th́ trung đời ta, th́ ta sẽ bồi dưỡng khí hạo nhiên của trời đất nơi ḿnh ra. Nói cách khác, nếu ta luôn làm điều hay lẽ phải, nếu trong bất kỳ trường hợp nào ta cũng cố xử sự cho hay cho đẹp, cho hoàn toàn th́ tức là ta đă thực hiện được sự hoàn thiện, đă thực hiện được tinh hoa nhân loại.[38]
Nếu nói theo từ ngữ Đại Học, th́ làm việc Nghĩa, làm theo điều hay lẽ phải, ta sẽ làm cho ánh sáng Minh Đức trong ta răi sáng dần ra bên ngoài, và có thể làm cho ánh sáng ấy lan tỏa ra khắp năm châu.
Như vậy tức là muốn thực hiện một cuộc đời lư tưởng, ta phải làm điều nghĩa, phải sống cho lư tưởng trong bất kư trường hợp nào.
LIÊM
Chữ Liêm có nghĩa là thanh liêm, liêm khiết.
Một người liêm khiết luôn luôn giữ cho nhân cách ḿnh được vẹn toàn thanh danh ḿnh được trọn vẹn, không lợi dụng địa vị ḿnh để chiếm công vi tư, để bóc lột nhũng nhiễu đồng loại.
Sách Chu Quan xưa đă dùng chữ Liêm để bao quát mọi đức tính của một người đứng ra đảm đương công vụ.
Theo Chu Quan, th́ một công bộc quốc gia liêm chính phải: có đức, có tài, biết kính trọng nghề nghiệp, vui vẻ với mọi người, công chính vô tư, biết lễ, biết phép, biết hay dở phải trái, tóm lại một người liêm chính la một người tài đức xứng với danh vị của ḿnh, với chức tước, phận vị của ḿnh.[39]
Liễu Di Trung b́nh về chữ Liêm như sau:
«Liêm là thấy của người, không ham được một cách phi pháp. Thế tức là biết xét nét đâu là giới hạn giữa công và tư của mỗi người không dám làm điều xấu rồi t́m cách che đậy.
Quản Tử cho rằng: Không che đậy điều xấu, tức là đức hạnh vẹn toàn. «Thế là Liêm có mục đích bồi dưỡng và kiện toàn nhân cách vậy.[40]
«Lễ nghĩa là đại pháp để trị người. Liêm sỉ là đại tiết để giúp con người nên người.
«V́ nếu không liêm th́ của ǵ cũng lấy, không sỉ th́ việc ǵ cũng làm.
«Người mà đến như thế, th́ họa bại vong loạn c̣n cái ǵ, mà chẳng đến.
«Phương chi kẻ làm quan mà cái ǵ cũng dám lấy cái ǵ cũng dám làm, th́ làm sao mà thiên hạ không loạn, quốc gia không mất cho được.» [41]
Gương thanh liêm xưa nay rất nhiều, nhưng có lẽ cảm động nhất là gương Gia Cát Vũ Hầu. Gia Cát Khổng Minh suốt trong 12 năm trời giúp vua Thục, ra thời làm tướng vơ, vào thời làm tướng văn, binh quyền nắm hết trong tay, mà rút cuộc bản thân cũng chẳng giàu có ǵ, lại c̣n gởi thân nơi chiến địa. Đến như con cái cũng chẳng được thừa hưởng ǵ công danh, lợi lộc của cha. Lúc xuất chính Gia Cát có 800 gốc dâu, 50 mảnh ruộng th́ đến lúc chết cũng vẫn chỉ có 50 mảnh ruộng, 800 gốc dâu. Thực là liêm khiết hết mức.
Mạo Tôn Cương b́nh về Khổng Minh như sau: Tào Tháo, Tư Mă Ư làm tướng cũng nắm hết quyền binh như Khổng Minh. Ba người cùng có những thần cơ diệu toán khiến mọi người khâm phục. Nhưng một bên th́ soán đoạt, một bên th́ trung lương mà được. Một bên th́ bụng riêng tư, bên th́ ḷng vô tư. Bên th́ giao quyền lại cho con cháu, mưu đồ cho con cháu, bên th́ không giao cho con cái, không mưu chiếm cho con cháu, chỉ trao người hiền tài, chỉ lo cho quốc gia. Tháo chết giao quyền cho Phi. Ư sắp chết giao quyền cho Sư Chiêu. Vũ Hầu th́ không thế. Khi lâm chung giao việc thừa tướng cho Tưởng Uyển, Phí Vy. Việc Đại tướng quân th́ giao cho Khương Duy. C̣n Gia Cát Chiêm, Gia Cát Thượng không hề dự đến. Ngoài 800 gốc dâu và 50 mảnh ruộng, gia đ́nh Gia cát không con chút ǵ riêng để làm giàu. Thế là cái ông Khổng Minh ra tướng vơ vào tướng văn, với cái ông Khổng Minh ôm gối gảy đàn…chỉ là một, chẳng có ǵ khác vậy. Xưa kia lúc sắp bước chân ra khỏi lều tranh, ḷng đă những mong sau khi thành công sẽ chu du Ngũ Hồ như Phạm Lăi, sẽ tịch cốc như Trương Lương. Thế mà không được như sở nguyện, lại chết giữa mặt trận gió lạnh sao rơi ở Ngũ Trượng Nguyên! Than ôi! Con người như thế, dễ ǵ t́m thấy trong đám công danh phú quư ở đời? (Tử Vi Lang dịch thuật, Tam Quốc Chí diễn nghĩa, IV, tr.1856, 1857)
Như vậy, người xưa khi nói đến liêm khiết, những muốn đề cao nhân cách con người khi ra giúp nước, và khuyên người cầm quyền phải luôn luôn v́ nước v́ dân, không màng lợi lộc, chỉ cốt sao cho hẳn hoi trọn vẹn, tiết sạch giá trong.
SỈ
Sau hết người xưa thường đề cao chữ Sỉ. Sỉ là biết xấu hổ. Nhưng đối với người xưa, xấu hổ không phải là v́ tiền bạc thua người, áo xống kém người, nhưng xấu hổ v́ đă không làm tṛn phận sự ḿnh, xấu hổ v́ những điếu xằng bậy ḿnh đă làm, xấu hổ v́ đă không theo được lư tưởng ḿnh đă vạch ra.
Trong Luận Ngữ, Đức Khổng khen Tử Lộ: «Mặc áo dài bằng vải cũ rách, đứng chung với những người mặc áo lông hồ lông hạc mà chẳng hổ thẹn, đó là tṛ Do chứ!» [42]
Ngài cũng c̣n nói: «Kẻ sĩ chuyên tâm cầu đạo, nhưng c̣n hổ thẹn v́ nỗi áo xấu, cơm thô, th́ chưa đáng được nghe bàn luận đạo lư.» [43]
Luận Ngữ cho rằng:
Điều đáng xấu hổ, là bên trong thời gian ác, xấu xa mà bên ngoài thời dùng lời nói hay, bộ tịch khéo léo, lịch sự để che đậy; bề trong th́ ooán ghét người mà bên ngoài lại giả tảng thân thiết với người.[44]
Điều đáng xấu hổ là khi trong nước loạn ly, mà ḿnh dùng những phương tiện bất chính để trở nên sang trọng dư dật.[45]
Điều đáng xấu hổ là lúc nào cũng bo bo nghĩ đến lợi lộc cơm áo riêng tư, c̣n vận nhà, vận nước th́ mặc cho gió cuốn, sống vùi.[46]
Người xưa chỉ xấu hổ khi tài đức không xứng với chức vị khi không có tài đức mà dám cầm trọng trách, đẻ cho cơ đồ tan hoang đổ vỡ. Chính v́ thế mà trong một cuộc đối thoại với Mạnh Tử, Lương Huệ Vương tỏ ra xấu hổ v́ trrong khi cầm quyền đă thua trận, mất đất.[47]
Ngươi xưa chỉ xấu hổ khi ḿnh đă ở cấp lănh đạo mà không làm được cho đạo đức thi hành.[48]
Lễ Kư cho rằng người quân tử khi cầm quyền xấu hổ 5 điều:
1) Có địa vị mà lời ăn tiếng nói không xứng đáng.
2) Lời ăn tiếng nói xứng đáng mà hành động không xứng đáng.
3) Đă có đức độ rồi lại làm mất đức độ.
4) Trị dân mà dân bỏ ra đi.
5) Người khác trị dân cũng có phương tiện như ḿnh mà lại thâu lượm được kết quả gấp đôi.[49]
Mạnh Tử cho rằng:
«Biết xấu hổ rất hệ trọng với con người. Những người chuyên sống xảo trá, quỷ quyệt đă bỏ mất tấm ḷng hổ thẹn của ḿnh rồi. Khi đă không c̣n có liêm sỉ như mọi người, th́ làm sao mà c̣n là giống người được nữa!»
Tóm lại có biết trọng danh dự th́ mới xứng đáng là con người. Làm người mà bán rẻ khí tiết danh dự th́ làm sao mà c̣n có thể gọi là con người được nữa?
Thưa quí vị và quí bạn,
Đầu niên khóa mà tŕnh báy cùng quí vị và quí bạn đề tài Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ tức là muốn nói lên ư nguyện của trường Đại Học Nhân Văn và Nghệ Thuật Minh Đức muốn đề cao những giá trị vĩnh cửu của con người, muốn khuyến khích các bạn sinh viên ra công trau dồi trí năo, rèn luyện xác thân.
Chúng tôi thành khẩn ao ước các bạn sẽ trở thành những mẫu người xứng đáng biết trọng nhân cách, danh dự, biết sống theo những định luật tự nhiên biết tự xử tự giác, biết kính biết nhường, biết yêu chuộng lư tưởng biết tha thiết với những điều hay lẽ phải.
Chúng tôi hết sức ao ước quư bạn luôn luôn cố gắng phát huy mọi tiềm năng, tiềm lực các bạn, hăy cố gắng vạch ra cho ḿnh con đường hướng thượng, con đường lư tưởng và luôn luôn hướng về tinh hoa cao đại.
Chúng tôi ước mong quí bạn lúc nào cũng sống cho hay, cho đẹp trong bất kỳ hoàn cảnh nào, và bất kỳ là đối với ai.
Chúng tôi ước mong các bạn sẽ là những trung tâm sống động quy tụ lại tinh hoa, tú khí của trời đất, tinh hoa của cả hai nền văn minh Âu Á.
Chúng tôi cũng xin tặng quư bạn bốn câu thơ cổ:
«Minh kính chỉ thủy dĩ tồn tâm,
Thái sơn, kiều nhạc dĩ lập thân.
Thanh thiên, bạch nhật dĩ ứng sự,
Thanh phong minh nguyệt dĩ đăi nhân.»
Tạm dịch:
Ḷng như nước lắng gương trong,
Thân như non Thái phong long cao vời.
Thanh thiên, bạch nhật đối đời,
Trăng trong gió mát với người ở ăn.
Đến đây tôi xin kết thúc bằng một câu Luận Ngữ:
«Người quân tử trước học văn chương để mở mang trí thức ḿnh, kế đó nương theo lễ giáo mà kiễm giữ lấy nết ḿnh nhờ vậy mà khỏi trái với đạo lư.» [50]
Ước mong anh em sinh viên sẽ lấy đó để làm những phương châm hướng dẫn ḿnh trên con đường tu thân, cầu học. Ước mong anh em sẽ trọng lễ, nghĩa, liêm, sỉ như là những nấc thang để tiến tới chân, thiện, mỹ.●
CHÚ THÍCH
[1] Đă đăng Tập san Minh Đức, số 8, tháng 12-1973 & 01-1974.
[2] Xem Trương Kỳ Quân, Trung Hoa ngũ thiên niên sử, quyển 3, chương X, tr.127.
[3] Cf. Séraphin Couvreur, Mémoires sur les bienséances et les cérémonies (Li Ki) Tome I. P.IX.
[4] Cf. Jean Escarra, Le droit chinois, Editions Henri Vetch, Pékin, Librairie du Recueil Sirey. Paris, 1936.
[5] Cf.-Joseph Needham, Science and Civilisation in China Tome 2 p.518-584.
[6] Cf. Needham, Science and Civilisation in China Tome 2, pp.518-538. Human Law and the laws of nature in China and the West.
-Jean Escarra, Le Droit Chinois, p.17.
[7] Jean Escarra, Le droit chinois, p.59.
[8] Cf. Nguyễn văn Thọ, Chân dung Khổng Tử, tr.181-182.
[9] …Hỗn độn nguyên khí kư phân, khinh thanh vi thiên tại thượng, trọng trọc vi địa tại hạ, nhi chế lễ giải pháp chi nhi lập tôn ti chi vị dă. (Khổng Đĩnh Đạt) 5 Couvreur, Li Ki, I, p.527, notes)
Khi nguyên khí đă phân, th́ khí thỉnh thanh ở trên thành trời, khí trọng trọc ở dưới thành đất, nên người lập ra lễ, phỏng theo đó mà lập ra thứ vị thấp cao:
…Phù Lễ giả sở dĩ chương nghi, biệt vi, dĩ vi dân phường giả dă. Cố quí tiện hữu đằng, y phục hữu biệt, triều đ́nh hữu vị, tắc dân hữu sở nhượng. (Lễ Kư, Phương Kư, XXX)
Lễ là dùng để làm cho rơ điều ngờ, biện bạch những điều vi ẩn, để lâm sự pḥng giữ cho dân. Cho nên người sang, người hèn có bậc, y phục có phân biệt, chỗ triều đ́nh có ngôi thứ, th́ dân mời nhường nhịn lẫn nhau.
[10] Phù Lễ giả, tiên vương dĩ thừa thiên chi đạo, dĩ trị nhân chi t́nh. (Lễ kư, Lễ vận, IX) : Lễ là tiên vương vâng theo cái đạo của trời để trị cái t́nh của người.
-Lễ hồ, lễ hồ, sở dĩ chế trung dă. (Lễ kư, Ai công vấn). Lễ để điều chế cho vừa đúng mức.
-Trung nhân chi t́nh hữu dư tắc xỉ, bất túc tắc kiệm vô cấm tắc dâm vô độ tắc thất túng dục tắc bại. Cổ ẩm thực hữu lượng y phục hữu tiết, cung thất hữu độ, súc tụ hữu số xa khí hữu hạn dĩ pḥng loạn chi nguyên dă. (Khổng Tử tập ngữ: Tế ầu vấn, XIII) (Cf. Trần Trọng Kim. Nho giáo I, 117).
[11] Thị dĩ quân tử cung kính, tốn tiết, thoái thượng dĩ minh lễ. (Lễ kư, Khí lễ, I). V́ thế nên người quân tử cung kính, sống cho có chừng mực, tiết độ, nhún ḿnh, nhường người để làm sáng tỏ chữ Lễ…L’idéal suprême du Kiun Tseu (quân tử) est, en toutes circonstances de faire preuve, d’une juste mesure, d’une modération rituelle, qui se traduit par le gout du compromis, des concessions réciproques, de la cote plus ou moins taillée. Abuser de son avantage invoquer «son droit» sont des choses mal vues en Chine.
Le grand arrt est de céder sur certains points, afin de réserver une monnaie d’échange pour obtenir des avantages ailleurs. Toute la philosophie chinoise est incluse dans cette notion de Yang (Nhượng) céder, faire preuve de modération…(Jean Escarra, Le Droit chinois, pp.17, 18)
-sở dĩ trị ái nhân, Lễ vi đại; sở dĩ trị Lễ Kính vi đại. (Lễ Kư Ai công vấn, XXIV, 9). Muốn cho mọi người yêu thương nhau, cần nhất là Lễ. Muốn có Lễ cần nhất là Kính.
[12] Phù Lễ giả, tự ti nhi tôn nhân. (Lễ kư, Khúc Lễ thượng, I, 25. Người biết lễ tự nhún ḿnh để trọng người.
[13] Quoi qu’il en soit, cet enseignement confucéen de la suprématie des rites surr la loi traduisant des notions longuement élaborées, depuis des oigines dans la conscience du peuple chinois demeure vivance…(Jean Escarra, Le Droit chinois, p.19)
…Il y a là des textes qui reflètent intensément ce qu’il y a de permanent dans la civilisation chinoise et qui à ce titre, sont un précieux complément des lois civiles récemment promulguées. (Ibid. 162)
-La conception du droit traduit fondamentalement des notions qui se sont élaborées, à l’aube d’une civilisation, dans la conscience des hommes qui ont peuplé la Chine. (Ib p.78).
[14] Tứ thể cử chính, phu cách sung doanh, nhân chi ph́ dă. Phụ tử đốc, huynh đệ mục, phu phụ ḥa, gia chi ph́ dă. Đại thần pháp, tiểu thần liêm, quan chức tương tự quân thần tương chính, quốc chi ph́ dă.
Thiên tử dĩ đức vi xa, dĩ nhạc vi ngự, chư hầu dĩ lễ tương dữ, đại phu dĩ pháp tương tự, sĩ dĩ tín tương khảo, bách tính dĩ mục tương thủ, thiên hạ chi ph́ dă. Thị vị đại tuận. (Lễ kư, Lễ vận VII)
[15] Lễ bất du tiết, bất sâm vũ bất hiếu áp. (Lễ kư, Khúc lễ, Tiết I, câu 10)
[16] Tử viết: Chế độ tại lễ, văn vi tại lễ, hành chi kư tại nhân hồ! (Lễ kư, Trọng Ni yến cư, XXV). Lễ quy định mực thước phải giữ, hành động hay đẹp phải theo, nhưng giữ được là tùy nơi người.
- Thị cố thánh nhân tác, vi Lễ dĩ giáo nhân, sử nhân dĩ hữu lễ, tri tự biệt ư cầm thú. (Lễ kư, Khúc lễ I).
[17] Tử viết: …Quân tử lễ dĩ sức t́nh (Lễ kư, Tăng tử vấn). Người quân tử lấy lễ làm đẹp tâm t́nh.
- Phù lễ, tiên vương dĩ thừa thiên đạo, dĩ trị nhân chi t́nh. (Lễ kư, Lễ vận IX). Lễ là tiên vương vâng theo cái đạo của trời, để trị cái t́nh của người.
- Lễ giả nhân chi t́nh nhi vi chi tiết văn, dĩ vi dân phường giả dă. (Lễ kư, Phường kư, XXX). Lễ là nhân cái thường t́nh của người ta mà đặt ra tiết độ, văn vẻ để làm cái ngăn giữ cho dân.
- Phù Lễ giả, sở dĩ định thân sơ, quyết hiềm nghi, biệt đồng dị minh thị phi dă (Lễ kư, Khúc lễ thượng, I). Lễ là cốt để ohân ra trật tự, khiến cho vạn vật kông có điều ǵ hồ đồ, hỗn độn.
- Phù Lễ giả, sở dĩ định thân sơ, quyết hiềm nghi, biệt đồng dị minh thị phi dă (Lễ kư, Khúc lễ I). Lễ cốt để định thân sơ, tránh hết lẫn lộn, nghi ngờ, phân biệt cái ǵ giống nhau, cái ǵ khác nhau cho thấy rơ cái nào là phải, cái nào là sai…
- Nhân hữu lễ tắc an, vô lễ tắc nguy, cố viết: lễ giả bất khả bất học dă (Lễ kư, Khúc lễ, I). Người có lễ sẽ b́nh an, không có lễ sẽ nguy, cho nên nói lễ cần phải được học hỏi vậy.
- Lễ khí, thị cố đại bị. Đại bị thịnh đức dă. Lễ thích hồi tăng mỹ chất (Lễ kư, Lễ khí VIII). Lễ cốt là để rèn luyện con người. Lễ giúp con người đi đến chỗ thành toàn, đi đến chỗ nhân đức, ḥan thiện. Lễ giúp con người sửa nết xấu, mở mang tính tốt.
[18] Political justice is of two kinds one natural (physicon) and the other conventional (nomikon) …(Nicomach, Eth.V,VII, tr. Rackham p.295. - Joseph Needham, Science and Civilisation in China, Vol 2, p.520.)
[19] Cicérron (-106 te-43) of course, reflection this, saying: «Natualem legem divinam esse censet (Zeno), eamque vim obtinere recta imperantem prohibentemque contraria.» De Natura Deorum, I, 14 (tr. Brooks, p.30). -Joseph Needham, Science and civilisation in China, Volume 2, p. 534.
[20] Positiva lex est infra principantem sicut lex naturalis est supra. (Joseph Needham, Science and civilisation in China, Volume 2, P.538)
[21] Lex Oeterna nihil aliud est quam summa ratio divinae sapientine secun dum quod est diectiva omnium actuum et motionum.
(Summa.I.(2). Q.93 at.I.- Joseph Needham Science and Civilisation in China, Volume 2, p. 538.
[22] Every law framed by man bears the nature of a law in the extent to which it is derived from the Law of Nature. But if on any point it is in conflict with the Law of Nature, it at once ceases to be a law; it is a mere corruption of law. (Joseph Needham, Science and civilisation in China, Volume 2, p. 538).
[23] Anh Vũ năng ngôn, bất ly phi điểu. Tinh tin năng ngôn bất ly cầm thú. Kim nhân nhi vô lễ, tuy năng ngôn, bất diệt cầm thú chi tâm hồ? Phù duy cầm thú vô lễ cố pụ tử tụ ưu. Thị cố thánh nhân tác, vi lễ dĩ giáo nhân, sử nhân dĩ hữu lễ, tri tự biệt ư cầm thú. (Lễ kư, Khúc lễ thượng).
[24] Tử viết: Lễ giả, Lư dă. (Lễ kư, Trọng Ni yến cư. XXV)
[25] Cố Lễ nghĩa dă giả nhân chi đại đoan dă. (Lễ kư, Lễ vận VII)
[26] Cố Lễ tất bản ư thiên, động nhi chi địa, liệt nhi chi sự, biên nhi ṭng thời, hiệp ư phân nghệ. Kỳ cư nhân dă viết dưỡng, kư hành chi dĩ hóa lực, từ nhượng, ẩm thực, quan hôn táng tế, sạ ngự, triều sinh. (Lễ kư, Lễ vận, VII).
[27] Cố Lễ Nghĩa dă giả, nhân chi đại đoan dă. Sở dĩ giảng tín tu mục, nhi cố nhân coơ phu chi hội, cân hài chi thúc dă. Sở dĩ dưỡng sinh tống tử, sự qui thần chi đại đoan dă. Sở dĩ đạt thiên đạo, thuận nhân t́nh chi đại đậu dă. Cố duy thánh nhân vi tri lễ chi bất khả dĩ dĩ dă. Cố hoại quốc táng gia, vong nhân, tất tiên khứ kỳ lễ. (Lễ kư, Lễ vận, VII).
[28] Tử viết: Đạo chi dĩ chính, tế chi dĩ h́nh, dân miễn nhi vô sỉ. Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sĩ thả cách. (Luận Ngữ, Vi Chính II, 3).
[29] Liêm Khê tiên sinh viết: “Cổ thánh vương chế lễ pháp, tu giáo hóa, tam cương chính, cửu trù tự, bách tính đại ḥa, vạn vật hàm nhược…hậu thế lễ pháp bất tu, chính h́nh hà vẫn, túng dục bại độ, hạ dân khốn khổ…(Cận tư lục 0.9, tr. 1a).
[30] Lễ chi dụng ḥa vi quư. (Luận ngữ, Học nhi I).
[31] Nghĩa giả nghi dă. (Trung Dung chương XX, Lễ kư chương XXVIII, Trung Dung, tiết II, câu 6).
[32] Hà vị nhân nghĩa: Phụ từ, tử hiếu, lương huynh, đệ đễ, phu nghĩa, phụ thính trưởng huệ, ấu thuận, quân nhân, thần trung, thập giả vị chi nhân nghĩa…Cố thánh nhân sở dĩ trị nhân thất t́nh, tu thập nghĩa, giảng tín, tu mục, thượng từ nhượng, khử tranh đoạt, xả lễ hà dĩ trị chi? (Lễ kư, Lễ vận)
[33] Tề Cảnh Công vấn chính ư Khổng Tử. Khổng Tử đối, viết: «Quân nhân, thần thần, phụ phụ, tử tử». Công viết: «Thiện tai! Tín như quân bất nhân, thần bất thần, phụ bất phụ, tử bất tử, tuy hữu túc, ngô đắc nhi thực chi?» (Luận ngữ, Nhan Uyên XII, II).
[34] Tề Cảnh Công vấn chính ư Khổng Tử. Khổng Tử đối, viết: «Quân nhân, thần thần, phụ phụ, tử tử». Công viết: «Thiện tai! Tín như quân bất nhân, thần bất thần, phụ bất phụ, tử bất tử, tuy hữu túc, ngô đắc nhi thực chi?» (Luận ngữ, Nhan Uyên XII, II).
[35] Tử viết: «Phạn sơ tự, ẩm thủy, khúc quăng nhi chẫm chi, lạc diệc tại kỳ trung hỹ. Bất nghĩa nhi phú tha quy, ư ngă như phù vân.» (Luận ngữ, Thuật nhi, VII, 15)
[36] Nhân giả nghĩa chi bổn dă, (Lễ kư, Lễ vận, VII, tiết IV, II) Lư giả nghĩa dă. (Lễ tang phục tứ chế, 13)
[37] Cố Lễ Nghĩa dă giả…sở dĩ đạt thiên đạo, thuận nhân t́nh chi đại đâu cả. (Lễ kư, Lễ vận VII).
[38] Cảm vấn: «Hà vị hạo nhiên chi khí?» Viết: «Nan ngôn dă. Kỳ vi khí dă chí đại chí cương; dĩ trực dưỡng chi nhi vô hại, tắc tắc hồ thiên địa chi gian. Kỳ vi khí dă, phối nghiă giữ đạo; vô thị, nỗi dă. Thị tập nghĩa sở sinh dă. Phi nghĩa tập nhi thủ chi dă.» (Mạnh Tử, Công tôn Sửu, chương cú thượng, 2)
Dám hỏi thầy: Sao gọi là khí hạo nhiên?
- Khó giải lắm. Cái khí rộng lớn, bao la, cứng cỏi vững vàng lắm. Nếu ḿnh thuận theo lẽ thẳng mà bồi dưỡng nó, đừng làm tổn hại nó th́ nó sẽ lan ra khắp trong khoảng trời đất này. Cái khí ấy phối hợp với việc nghĩa việc đạo băng không nó sẽ hư hoại đi.
Ḿnh cần phải làm nhiều việc hợp nghĩa, cái khí hạo nhiên ấy mới sinh ra; chẳng phải làm một việc nghĩa rời rạc, mà thâu đoạt được cái khí lực ấy. Nếu ḿnh làm việc quấy bậy chẳng thuận với lương tâm th́ cái khí ấy phải hư hoại vậy…
[39] Trương Kỳ Quân, Trung Hoa ngũ thiên niên sử, quyển 3, chương X tr.128.
[40] Ibid.
[41] Ibid.
[42] Tử viết: «Ư tệ uẩn bào, dữ ư hồ lạc giả lập, nhi bất sỉ giả, kỳ Do dă dư!» (Luận ngữ IX, Tử Hăn, 25).
[43] Tử viết: Sĩ chí ư đạo, nhi sĩ ác y ác thực giả vị túc nghị dă. (Luận ngữ, Lư Nhân IV, 9).
[44] Tử viết: Xảo ngôn, lệnh sắc, túc cung, Tả Khâu Minh sĩ chi, Khâu diệc sĩ chi. Nặc oán nhi hữu kỳ nhân, Tả Khâu Minh sĩ chi, Khâu diệc sĩ chi.
[45] Bang hữu đạo, bần thả tiện, sĩ dă. Bang vô đạo, phú thả quí sĩ dă. (Luận ngữ Thái Bá, VIII, 1)
[46] Hiến vấn sĩ, Tử viết: Bang hữu đạo, cốc, Bang vô đạo cốc sỉ dă.(Luận ngữ Hiến vấn, XIV, 1)
[47] Lương Huệ Vương viết: «Tấn quốc thiên hạ mạc cường yên, tẩu chi sở chi dă. Cập quả nhân chi thân, Đông bại ư Tề, trưởng tử tử yên: Tây táng địa ư Tần thất bá lư: Nam nhục ư Sở. Quả nhân sĩ chi; nguyện thí tử giả nhất tẩy chi, như chi hà tắc khả.» (Mạnh Tử, Lương Huệ Vương chương cú thượng, 5)
[48] Lập hồ nhân chi bổn triều nhi đạo bất hành, sỉ dă. (Mạnh Tử, Vạn Chương chương cú hạ, 5).
[49] Quân tử hữu ngũ sỉ: Cư kỳ vị nhi vô ngôn: quân tử sỉ chi.
Hữu kỳ ngôn vô kỳ hành, quân tử sỉ chi.
Kư đắc chi nhi hựu thất chi, quân tử sỉ chi.
Địa chi dư, nhi dân bất túc, quân tử sỉ chi.
Chúng quả quân nhi bội yên, quân tử sỉ chi.
(Lễ kư, Tạp kư XVIII, tiết IV, câu 20)
Mạnh Tử viết: «Sỉ chi ư nhân, đại hỹ. Vi cơ biến chí xảo giả, vô sở dụng sỉ yên. Bất sỉ bất nhược nhược nhân, hà nhược nhân hữu?»
(Mạnh Tử Tận Tâm Thượng, 7).
[50] Quân tử bác học ư văn, ước chi dĩ lễ, diệc khả dĩ phất bạn hỹ phù. Luận Ngữ, Ung Dă, VI, 25.
Liêm, sỉ(1) là tính rất hay của loài người, v́ người mà không liêm th́ cái ǵ cũng lấy, không sỉ th́ việc ǵ cũng làm. Người mà đến thế là người bỏ đi, không khác ǵ giống vật. Nhất những bậc đứng chủ trương việc nhà, việc nước mà vô liêm, sỉ th́ nhà phải suy bại, nước phải nguy vong.
Nghĩ cho kĩ, th́ sỉ cần hơn liêm: người không liêm làm những việc bất nghĩa, căn nguyên cũng ở vô sỉ mà ra.
Khổng nói: “Hành kỉ hữu sỉ” nghĩa là nghĩ ḿnh biết làm xằng là xấu hổ. Thầy Mạnh nói: “Nhân bất khả vô sỉ” nghĩa là người ta không biết xấu hổ th́ không được.
Than ôi! Thế mà ngày nay, nhân t́nh phản trắc, phong tục suy đồi, người ta quên cả liêm, sỉ. Không kể chi người thường, thậm chí đến bọn sĩ phu cũng chan chan như thế cả. Ôi! Nếu cho là sự xấu hổ chung cho cả nước, cũng không phải là nói ngoa.
Tuy vậy, mùa đông rét mướt, tùng, bách vẫn xanh; mưa gió tối tăm, gà sống vẫn gáy. Đời tuy hôn mê, vẫn có người tỉnh.
Ông Nhan Chi Suy(2) làm sách “Gia huấn”(3) có thuật câu chuyện rằng:
Một viên quan nói với ông: “Tôi có đứa con 17 tuổi học đă thông. Tôi cho nó học tiếng nước Tiên Tri(4), tập gảy đàn t́ bà, lớn lên theo hầu đám công khanh(5), th́ thế nào rồi cũng được sung sướng”.
Nhan Chi Suy nghe nói, nín lặng không trả lời. Sau về nhà, bảo con cháu rằng:
“Người này dạy con lạ thay. Như ta, nếu học cách ấy, dù cho được phú quư đến đâu, ta cũng không mong cho các con vậy”.
Những kẻ mất hết liêm, sỉ, chỉ biết chăm chăm xu thời nịnh đời, xem câu chuyện này, nghĩ chẳng đáng thẹn lắm sao!
Lời bàn:
Bài này thực đă như một tiếng than cho đời mà ngán cho người. Than ôi! Người đời bấy giờ có phải đa số là người “vô liêm sỉ”, “bất trí sỉ” không? Nếu quả thật th́ người ta ngậm ngùi than thở rất là phải. V́ “liêm”, “sỉ” là nền tảng của đạo làm người. Ở đời c̣n có sỉ th́ hiếu, để, trung, tín, lễ, nghĩa, liêm c̣n được chớ liêm, sỉ đă mất, nhất là sỉ, th́ c̣n ǵ là luân thường đạo lư, và mong cậy vào đâu nữa. Con người mà đă đến vô sỉ th́ tuy mặc áo, đội mũ mà như con chim, con muông, c̣n cái ǵ là kiêng nể là không dám làm!
(1) Liêm: tính phân minh ngay thẳng, không lấy của bất nghĩa. Sỉ: hổ thẹn, tự ḿnh lấy làm khó chịu, nhục nhằn trong ḷng.
(2) Nhan Chi Suy: nhà văn tự giỏi có tiếng thời Nam Bắc triều
(3) Gia huấn: lời dạy bảo con em trong nhà
(4) Tiên Tri: tên một nước cũ, tức là một bộ phận Nội Mông Cổ bây giờ. Về đời Tấn, Tiên Tri vào chiếm Trung Nguyên, đặt tên nước Nguỵ, tức là Bắc Triều
(5) công khanh: hai chức quan to
Vietnamese commandos : hearing before the Select Committee on Intelligence of the United States Senate, One Hundred Fourth Congress, second session ...
Wednesday, June 19, 1996
CLIP RELEASED JULY 21/2015
https://www.youtube.com/watch?list=PLEr4wlBhmZ8qYiZf7TfA6sNE8qjhOHDR6&v=6il0C0UU8Qg
US SENATE APPROVED VIETNAMESE COMMANDOS COMPENSATION BILL
http://www.c-span.org/video/?73094-1/senate-session&start=15807
BẮT ĐẦU TỪ PHÚT 4:22:12 - 4:52:10 (13.20 - 13.50)
Liên lạc trang chủ
E Mail: kimau48@yahoo.com, kimau48@gmail.com
Cell: 404-593-4036
Những người lính một thời bị lăng quên: Viết Lại Lịch Sử
Viết Lại Lịch Sử Video
Secret Army Secret War Video
Đứng Đầu Ngọn Gió Video
Con Người Bất Khuất Video
Dấu Chân Biệt Kích Video
Kiểm Lại Hồ Sơ Biệt Kích Video
The Secret war against Hanoi Richard H. Shultz Jr.
Binh Thư Yếu Lược Trần Quốc Tuấn
Wall Street and the Bolshevik Revolution Antony C. Sutton
Wall Street and the Rise of Hitler Antony C. Sutton
None Dare Call It Conspiracy Gary Allen
Confessions of an Economic Hit Man John Perkins
The World Order Eustace Mullin
Chính Đề Việt Nam Tùng Phong (dịch)
OSS vào Việt Nam 1945 Dixee R. Bartholomew - Feis
Nguồn Gốc Dân Tộc Việt Nam B́nh Nguyên Lộc
The World Order Eustace Mullin
Why Vietnam? Archimedes L. A. Patti
Đại Hội Toàn Quân? Phùng Ngọc Sa
Silenced! The Unsolved Murders of Immigrant Journalists in the USA. Juan Gonzales
Society of Professional Journalists: Code of Ethics download
Liên lạc trang chủ
E Mail: kimau48@yahoo.com, kimau48@gmail.com
Cell: 404-593-4036
Valse Andy Wong . Viennese Valse . DrDance . Danptner . Dispatch
The Beatles. French Music . Nhạc Pháp . Dalida . Jaune. Ngọc Lan. Thanh Lan. Elvis Phương. Best English1
Bee Gees . Rolling Stones . Animals . Shadow . Ventures. Dancing Music. 2015
Tặng Kim Âu
Chính khí hạo nhiên! Tổ Quốc t́nh.
Nghĩa trung can đảm, cái thiên thanh.
Văn phong thảo phạt, quần hùng phục.
Sơn đỉnh vân phi, vạn lư tŕnh.
Thảo Đường Cư Sĩ.
US Senator John McCain , Kim Âu Hà văn Sơn
NT Kiên , UCV Bob Barr, Kim Âu Hà văn Sơn
NT Kiên , Kim Âu Hà văn Sơn, Ross Perot Cố Vấn An Ninh Đặc Biệt của TT Reagan và NT Sám
Federation of Anerican Scientist
Học Viện Ngoại Giao
Người Việt Seatle