DÂN TỘC VIỆT NAM KHÔNG CẦN THẮP ĐUỐC ĐI T̀M TỰ DO, DÂN CHỦ, NHÂN
QUYỀN Ở WASHINGTON, MOSCOW, PARIS, LONDON, PÉKING, TOKYO. ĐÓ LÀ CON
ĐƯỜNG CỦA BỌN NÔ LỆ VỌNG NGOẠI LÀM NHỤC DÂN TỘC, PHẢN BỘI TỔ QUỐC, ĐĂ
ĐƯA ĐẾN KẾT THÚC ĐAU THƯƠNG VÀO NGÀY 30 - 4- 1975 ĐỂ LẠI MỘT XĂ HỘI
THẢM HẠI,ĐÓI NGHÈO, LẠC HẬU Ở VIỆT NAM GẦN NỬA THẾ KỶ NAY. ĐĂ ĐẾN LÚC QUỐC
DÂN VIỆT NAM PHẢI DŨNG CẢM, KIÊN QUYẾT ĐỨNG LÊN GIÀNH LẠI QUYỀN QUYẾT ĐỊNH
VẬN MẠNG CỦA ĐẤT NƯỚC.
Email:
kimau48@yahoo.com or kimau48@gmail.com. Cell: 404-593-4036. Facebook: Kim Âu
Không ǵ nguy hiểm hơn bạn bè ngu dốt; tôi thà
có kẻ thù khôn.
Nothing is as dangerous as an ignorant friend; a wise
enemy is to be preferred.
La Fontaine
Người Việt Nam thế kỷ XIX qua lăng kính
một sử gia Nhật Bản
Nguyễn Mạnh Sơn
Pháp Việt giao binh kư – Một tài liệu quư cho sự tu sử nước nhà
Pháp Việt giao binh kư là cuốn sách chép cuộc chiến tranh của
nước Việt Nam với nước Pháp từ những năm đầu triều Nguyễn đến những năm 1880.
Nội dung cuốn sách chủ yếu xoay quanh mấy vấn đề như địa lư, phong tục, sản vật,
diên cách lịch sử Việt Nam, mối quan hệ giữa Pháp và Việt Nam cùng cách thức mà
Trung Quốc và Việt Nam đối phó với Pháp.
Tác giả của Pháp Việt giao binh kư là Sone Toshitora (曾根俊虎/ Tăng Căn Tuấn Hổ)
(1847-1910), một vơ sĩ thời Bakumatsu (幕末/
Mạc mạt), Đại úy Hải quân Nhật Bản, được coi là nhân vật quan trọng nhất của
thuyết Liên Á trong lịch sử cận đại Nhật Bản và là một trong những người sáng
lập Hưng Á hội. Sone Toshitora từng là học tṛ của Watanabe Hiromoto
(1848-1901), Fukuzawa Yukichi (1835-1901) và Yoshida Kensuke (1838-1893).
Pháp Việt giao binh kư chép bằng chữ Hán, xuất bản lần đầu tại
Tokyo (Đông Kinh), Nhật Bản, năm Minh Trị thứ mười chín, tức là năm 1886. Sau
này ảnh ấn của cuốn sách được in trong Cận đại Trung Quốc sử liệu tùng san, tập
62 近代中國史料叢刊第六十二輯, xuất bản
năm 1966, Văn Hải xuất bản xă, tại Đài Bắc.
Về cuốn sách Pháp Việt giao binh kư, Nguyễn Thuật hiệu Hà Đ́nh
trong Văng tân nhật kư [1] cũng có ghi lại đôi ḍng: “Ngày 6 tháng 12 năm 1883,
Tăng Căn Khiếu Vân [2] 曾根嘯雲 đến thăm, tôi và
ông ấy ngồi ở đ́nh Vọng Sơn, tṛ chuyện hồi lâu. Khiếu Vân có lấy ra hai cuốn
sách cho tôi xem, một cuốn là Nam phiêu kư sự
南漂記事 trong sách đề năm Khoan
Chính thứ sáu (năm thứ 59 niên hiệu Càn Long triều Thanh, năm thứ 56 niên hiệu
Cảnh Hưng triều Lê nước ta, tức là năm 1794)… Một cuốn nữa là Pháp Việt giao
binh kỷ lược 法越交兵紀略 ghi chép
rất nhiều câu chuyện, bài viết được đăng trên nhật báo, quá nửa là sai lầm,
không chính xác. Nên ông ấy có nhờ tôi nhuận chính lại, tôi có rút bỏ khoảng hơn
mười bài, giản lược bớt và sửa chữa…”[3]
Trong lời tựa đầu sách, Sone Toshitora cũng có tŕnh bày đại ư
việc biên soạn Pháp Việt giao binh kư v́ ông thấy các cường quốc Âu châu đang
xâm chiếm các nước Đông phương, trong khi Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc, Việt
Nam là những nước đồng văn đồng chủng, cùng chung giáo hóa, th́ lấy làm lo nên
đă đứng ra lập một hội, với mục đích bênh vực các nước Đông phương, gọi là “Hưng
Á hội”. V́ vậy xuyên suốt cuốn sách này, Sone Toshitora chỉ ra hết những biện
pháp bóc lột của Pháp, rồi một mực kêu gọi, hô hào các chí sĩ châu Á ra tay cứu
giúp một nước đang trong cảnh nguy vong là nước Việt Nam.
Thời ấy, Sone Toshitora cũng giao lưu với nhiều anh tài Trung
Hoa, như Vương Thao, một nhà báo trứ danh ở Hương Cảng. Vương Thao cũng là một
tay quen biết rộng nhiều, hay thư từ qua lại với một số vị đại thần nước ta như
Phạm Phú Thứ, Nguyễn Tư Giản. V́ thế, khi Nguyễn Thuật đi sứ sang Tàu, nhờ Vương
Thao giới thiệu, có được đọc qua bản cảo Pháp Việt giao binh kư của Sone
Toshitora và có để ít nhiều lời b́nh trong sách.
Do vậy khi cuốn sách được đem in, ngoài Sone Toshitora đứng tên
ra, th́ trên b́a sách người ta c̣n thấy có đề tên Nguyễn Thuật, Hà Đ́nh, người
Việt Nam đứng hiệu duyệt kế sau Vương Thao, người Tàu đứng san toản. Và trong
sách thỉnh thoảng cũng có những lời phê vắn tắt của ông Nguyễn Thuật, nhưng rất
ít.
Cuốn sách bao gồm 5 quyển, với rất nhiều lời đề tựa của Taruhito
(熾仁); Yokoi Tadanao (横井忠直); Akamatsu
Toriyoshi (赤松則良); Kawada Oukou (川田甕江); Kurimoto Joun (栗本鋤雲); Vương Thao (王韜);
Ngũ Diên Phương (伍廷芳), Sone
Toshitora… Nội dung cuốn sách chủ yếu là tổng hợp thông tin về t́nh h́nh chính
trị Pháp – Việt trên nhật báo Việt Nam, Hồng Kong, Trung Hoa. Tuy nhiên trong
quyển đầu, Sone Toshitora cũng dành một vài trang để viết về tính cách, phong
tục, ăn ở… của người Việt. Mặc dù có nhiều chi tiết ngày nay không c̣n chính xác
nữa nhưng đó cũng được coi như tấm gương phản chiếu để người Việt nh́n lại chính
ḿnh của hơn một trăm năm về trước.
Người Việt Nam thế kỷ XIX qua mắt của Sone Toshitora[4]
Thể chất
“Thân
thể gầy c̣m, tinh thần suy yếu, tuy có khi sấn sướt làm ḿnh ra mạnh mà rồi cũng
trở nên biếng nhác tức th́. Có lẽ tại họ không có ḷng kiên nhẫn. Bởi vậy, những
việc khó nhọc lắm và phải làm lâu lai th́ họ ắt không kham”.
“Người
An Nam đa phần nhỏ thó, cái mặt trẹt, cái tai phẳng, cái mũi thấp, con ngươi
đen, hơi giống người Tàu. Da hơi đen, có lẽ là bởi những người đó làm ruộng và
dang nắng. Chứ c̣n như những người sang và các cô gái trẻ th́ da cũng có trắng.
Tuy vậy, đại để An Nam không có người đẹp. Người nào da trắng th́ trắng như sáp,
c̣n đen th́ như đồng đen. Cũng có người da hơi vàng, giống người Mông Cổ. Con
trai con gái hồi c̣n trẻ tuy cũng có vẻ đậm đà dễ coi, nhưng sau khi có vợ có
chồng rồi th́ tuồng mặt đổi hẳn, không c̣n được như trước nữa. Cũng có nhiều kẻ
tốt tóc, nhưng ngoài hai mươi tuổi th́ tóc đă trở nên xác xơ, không láng ngời
nữa. Họ thường búi tóc. Kẻ nào ưa làm dáng th́ hay búi bằng chang, con trai con
gái đều như vậy. Nhiều người mặt mày xấu xí, cách đi đứng quê kệch, lại từ đỉnh
đầu đến gót chân, thường lộ ra những nét cong queo nghiêng lệch. Đó là tại hồi
c̣n nhỏ, người mẹ hoặc người vú hay để đứa trẻ chàng hảng hai chân ngồi lên trên
hai chân của ḿnh mà cho ăn cho bú, nên lâu ngày rồi nó như thế”.
Nguyễn Thuật có phê rằng: “Dân cày và đàn bà nhà quê mới có nhiều
người tuồng mặt xấu xí; chứ c̣n các hàng quan thân văn sĩ hầu hết người nào cũng
có nghi dung tuấn tú, không phải xấu xí cả đâu”.
Y phục, trang sức
“Về
y phục, đồ mặc thường của họ quá chật. Nhưng, đàn ông mặc như thế th́ được tiện
và nhanh nhẹn. Đàn bà, áo dài hơn đàn ông, may bịt bùng hết, không có chỗ hở da.
Đó là v́ ngừa thói dâm của phụ nữ mà khiến họ có sự bất tiện. Lễ phục th́ hai
tay áo dài và rộng”.
“Đàn
ông, đầu đội khăn; đàn bà dùng cái nón lớn để che nắng che mưa. Dân thường th́
dùng một miếng vải nhỏ che trên đầu; khi đi ra đồng, đội nón lá; c̣n miếng vải
nhỏ, vắt trên vai để thay khăn tay. Đó là điều không giống với nước nào hết.”
“Họ
lại có dùng cái dải trắng và đỏ đeo hai cái đăy ngang lưng, đó cũng là điều khác
với các nước nữa. Trong đăy chứa trầu cau, trái trám, để ăn. Khi ra ngoài, đeo
hai cái đăy trên vai. Trong nhà th́ trưng bày những đồ như cái hộp bằng đồng
hoặc bằng bạc để đựng trầu cau cùng vật ăn được”.
Nguyễn Thuật phê rằng: “Cái tục mang đăy nay không c̣n có nữa”.
“Họ
thường ăn trầu cau hoặc trái trám, cho nên răng đều vàng ra hay đen đi. Đàn bà
họ lại ưa dùng đồ trang sức bằng ngà voi”.
Nguyễn Thuật nói rằng: “Ăn trầu th́ có; c̣n trái trám th́ là thức
ăn phụ, coi như đồ gia vị, chớ không dùng để ăn thường”.
Đi đứng
“Đàn
ông đàn bà đi ra ngoài đều đi chân không. Duy có ông già cùng người đàn bà làm
tốt th́ có mang giày, mà giày th́ ngắn, khi mang vào, thường để hai gót ra
ngoài, cho nên dáng đi cũng xấu xí. Từ ngày có người Pháp đến ở trong nước,
người An Nam nào có thông hôn với người Pháp th́ có đi giày đen và tất trắng”.
Nhà cửa
“Nhà
làm nhỏ hay lớn, cao hay thấp là tùy người giàu nghèo sang hèn khác nhau. Đại
khái nhà đều thấp, tối tăm và xấu xí; cột dùng gỗ, nghèo th́ dùng tre. Trên nhà,
lợp bằng lá dừa nước, hoặc tranh, hoặc rạ; cũng có lợp ngói, nhưng phải là giàu
mới lợp ngói được. Trong nhà chia làm mấy ngăn, ngăn bằng ván hoặc phên. Bốn
phía tường dùng ván, có khi dùng lá dừa, nên hay bị mất trộm lắm. Đồ vặt trong
nhà không có mấy, vài ba bộ ván hoặc giường để mà ngồi nằm, lại với tủ hoặc
rương để đựng quần áo. Nhà giàu sang th́ có cái kỷ nhỏ, bày đồ trà để đăi
khách”.
Vệ sinh, ăn uống
“Người
An Nam đến sự ở nhà không sạch sẽ, mặc áo quần dơ bẩn th́ thôi, khắp thế giới
không nước nào bằng! Cũng có kẻ mặc đồ hàng lụa, áo kép, áo lót, nhưng vẫn như
là lam lũ. Thật ra th́ kiểu y phục của họ không thích hợp với mùa lạnh mùa nóng,
c̣n nhà th́ không thích hợp với sự ăn ở. Họ hay ăn mặn quá hoặc cay quá, chua
quá, cũng có thể tại đó mà thể chất trở nên yếu đuối, tâm thần trở nên thất
thường. Lại thêm khí hậu không tốt, làm cho người suy nhược. Người An Nam ít
sống lâu, trẻ con phần nhiều không nuôi được. Họ đẻ con rất dễ dàng, nhưng v́ ăn
ở bẩn thỉu, không biết vệ sinh cho nên chúng hay chết non. Từ ngày biết phép
chủng đậu, trẻ con cũng có bớt chết”.
Tính cách
“Người
An Nam không thiếu người có tài có trí. Họ có tánh giỏi nhớ, tuy chưa thể vào
sâu trong mọi sự, chứ được cái học mau biết. Người Pháp đến An Nam mới mười năm
nay mà người An Nam học tiếng Pháp cũng đă đủ dùng, nói chuyện thường không đến
nỗi ngập ngợ; vả lại viết bằng chữ Pháp cũng được nữa.
Họ không phải là không dũng khí. Nếu cai trị có phương pháp, lấy
pháp luật mà chỉnh tề, lấy đạo nghĩa mà cố kết th́ sự dũng cảm của người An Nam
được việc lắm, sẽ không có người nước nào ở Đông phương này bằng họ được. Nay v́
sự cai trị lỗi phương, trên dưới không noi đường chính, cho nên ḷng người tàn
bạo và khinh bạc thật hết chỗ nói. Coi như giữa chỗ pháp trường, người An Nam
đến coi tuy thấy sự thảm khốc trước mắt mà họ vẫn đứng hút thuốc tự nhiên, không
hề có vẻ thương xót. Như thế là vô t́nh quá lắm, chứ có phải dũng ǵ đâu!
Người An Nam ưa giữ theo tục cũ những mấy trăm năm về trước. Sự
ấy đă thành ra thói quen, không sao chữa được. Nhưng có một điều đáng quư là
biết kính người trên và giữ pháp luật. Từ khi có giao thiệp với người Pháp, họ
dần dần bỏ mất cái tính vâng lời ngoan ngoăn ấy đi mà lại cho ḿnh như thế là
khai minh tiến bộ th́ thật đáng tiếc. Tuy vậy, những người Pháp ở An Nam lại c̣n
ngang ngạnh quá người bản xứ nữa, người An Nam có thế nào cũng c̣n là hơn họ.
Đối với người Pháp, người An Nam tuy có vâng lời cũng chỉ bề ngoài thôi, chứ
thật ra th́ ai nấy đều “dạ trước mặt, trỏ cặc sau lưng” vậy”.
“Coi
bề ngoài th́ người An Nam trong các xứ đều không khác nhau lắm. Nhưng xét kỹ mới
thấy tài trí và dũng lực của người Nam Kỳ thật thua xa người Bắc Kỳ. Người Nam
Kỳ gặp cảnh nghèo không chịu nổi, mà đến lúc giàu cũng không biết giữ cho bền.
Người nước họ hạng trung b́nh, không giàu mà cũng không nghèo, th́ cai trị không
khó mấy. Đến những kẻ siêng ăn nhác làm, ham chơi bời quá chẳng may sa sẩy, hễ
mất chỗ sinh nhai là hóa ra ăn trộm. Lại có kẻ nhờ thời may làm nên phú quư th́
hay khoe khoang kiêu ngạo, làm phách với người dưới mà lờn mặt với người trên.
Cho nên người ta hay nói: “Người An Nam không biết xử cảnh nghèo mà cũng không
biết xử cảnh giàu”. Tóm lại, những sự ấy đều bởi tại giáo hóa chưa đến nơi.”
Nguyễn Thuật phê rằng: “Nghèo khổ mà đi ăn trộm, giàu sang mà đổ
ra kiêu sa, đó chẳng qua trăm ngàn người mới có một hai người như vậy. Không
phải hết thảy người An Nam đều thế cả. Cái đó cũng giống như các nước”.
“Người
bản xứ hay đổi nghề. Có thể bảo họ là “vô hằng tâm [5]”. Người nào thấy một việc
ǵ trúng ư ḿnh th́ nôn nả làm liền, lúc đầu dù có nhọc nhằn mấy cũng ráng chịu.
Đến vài tháng hoặc vài năm, đă thấy lộ vẻ biếng trễ rồi, rốt cuộc công việc phải
bỏ dở. Khi bỏ rồi, thấy không có nghề làm, lại muốn trở lại nghề cũ. Cái thói
ấy, người Pháp muốn trừ đi cho họ, nhưng v́ mới đến ở, chưa có thể được.
Phụ nữ An Nam có tài gánh gồng buôn bán ở các nơi phố chợ. C̣n
chồng họ th́ ở nhà uống rượu nói chuyện với bạn bè hàng xóm, ngồi không mà hưởng
của vợ làm ra. Cái thói ấy cho đến ngày nay thỉnh thoảng vẫn c̣n. Trẻ con mất
dạy. Chúng nó cũng có học, nhưng chỉ học qua loa những sách dễ dễ của người Tàu.
Người lớn không biết cách chỉ bảo trẻ con. Chúng có lỗi cũng không hay răn phạt.
Bởi vậy trẻ con đều hung tánh, đến lúc lớn cha mẹ đối với chúng cũng chịu phép.
Con gái 14 tuổi trở lên, đă cho đi chợ bán hàng, ra chỗ đông
người, rộn tai choáng mắt, sinh ra lắm điều tệ, thế mà cha mẹ cũng chẳng cấm
ngăn, để muốn làm ǵ th́ làm…
Người An Nam không có ư nỗ lực tấn tới, mà lại c̣n không biết
biện biệt sự lợi hay hại, nên hay hư. Việc buôn bán trong nước, họ đều phó cho
người Tàu, không ngó ngàng đến. Người Tàu ở đó hay rủ nhau hùn vốn lập công ty
để buôn. Buôn có lời, họ lại chia ra và lập thêm công ty khác. C̣n người bản xứ
th́ sẵn tánh khinh bạc, hay nghi ngờ nhau, chống báng nhau, không lập công ty
được; cho nên mối lợi trong nước đành phải để cho người Tàu tóm thâu. Người
trong nước ưa lấy sự trá ngụy để lừa dối nhau, không ai tin ai được cả. Rất đỗi
bà con quen thuộc cũng không có thể tin cậy nhau được. Đây thử cử ra một sổ vay
nợ để làm chứng: Người cho vay đặt ra quy điều để ngừa giữ rất nghiêm nhặt,
nhưng thường không khỏi bị gạt. V́ họ cho vay ăn lời nặng quá, có khi số lời gấp
đôi số vốn, th́ dễ ǵ mà trả được? Té ra sự gạt nợ cũng tại chủ cho vay tự ḿnh
chuốc lấy”.
Dù nội dung sách vẫn c̣n nhiều điểm cần phải bàn bạc lại, đánh
giá lại nhưng Pháp Việt giao binh kư vẫn là một trong những tập tư liệu hữu ích,
nhiều h́nh ảnh thú vị cho các nhà nghiên cứu về quan hệ Pháp Việt và phong tục,
văn hóa, địa lư… nước ta vào cuối thế kỷ XIX.
Sài G̣n, 10/8/2016
Chú thích:
[1] Về tác phẩm Văng Tân nhật kư của Nguyễn Thuật, nhà nghiên cứu
Phạm Hoàng Quân đă có bài viết Lược tả về sách Văng sứ Thiên Tân nhật kư của
Phạm Thận Duật và Văng Tân nhật kư của Nguyễn Thuật, đăng trên Tạp chí Nghiên
cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008, trang 110-117.
[2] Khiếu Vân là bút hiệu của Sone Toshitora.
[3] 阮述《往津日記》Nguyễn
Thuật Văng Tân nhật kư, Trần Kinh Ḥa biên chú, Hương Cảng Trung Văn
đại học – Trung Quốc văn hóa nghiên cứu sử liệu tùng tan (tập 1), Trung Văn Đại
học xuất bản xă, Hương Cảng, 1980, trang 59.
[4] Pháp Việt giao binh kư được học giả Phan Khôi trích dịch
(chúng tôi có sửa vài chữ khi trích dẫn) đăng trên tạp chí Sông Hương, Huế, năm
1937.
