US Senator John McCain , Kim Âu Hà văn Sơn
NT Kiên , UCV Bob Barr, Kim Âu Hà văn Sơn
NT Kiên , Kim Âu Hà văn Sơn, Cố Vấn An Ninh
Đặc Biệt của TT Reagan và NT Sám
Người Việt Seatle
US Senator John McCain , Kim Âu Hà văn Sơn
NT Kiên , UCV Bob Barr, Kim Âu Hà văn Sơn
NT Kiên , Kim Âu Hà văn Sơn, Cố Vấn An Ninh
Đặc Biệt của TT Reagan và NT Sám
Người Việt Seatle
Tiểu luận
Nhân vật tiểu thuyết Thanh Tâm Tuyền
Nguyễn Vy Khanh
Thanh Tâm Tuyền (sanh năm 1936, mất 22-3-2006), một trong những khuôn mặt văn nghệ trội bật của miền Nam thời kỳ 1954-1975, bắt đầu văn nghiệp với thi ca, tiếp nối với tiểu thuyết và trở lại với thơ trước khi ngưng viết. Về thơ, hai tập Tôi Không C̣n Cô Độc (1956) và Liên, Đêm Mặt Trời T́m Thấy (1964) như là những tuyên ngôn cho thơ Tự do chúng tôi đă dành ở một chương khác. Về văn xuôi, các tác phẩm tiêu biểu của ông là Bếp Lửa (1957) và Khuôn Mặt (1964), Dọc Đường (1966) - hai tập sau là những tập truyện ngắn. Ngoài ra ông đă xuất bản các tập tiểu thuyết khác, Cát Lầy (1967), Mù Khơi (1970), Tiếng Động (1970), Một Chủ Nhật Khác (1975),... một tập Tạp Ghi (1970) gồm những bài viết trên nhật báo Tiền Tuyến kư Ba-Tê, một tập kịch Ba Chị Em (1967), và một tập thơ sau khi ông sang Hoa Kỳ định cư theo diện HO, Thơ ở Đâu Xa (1990).
Bếp Lửa
Cái phi lư đă bắt đầu. Thanh, thanh nữ quên tuổi trẻ của ḿnh, "dám sống cái thân phận một người con gái không được che chở" để làm nuôi em ăn học. "Những người sinh ra để đi một ḿnh suốt đời không có một sự ǵ ràng buộc, thật là bất hạnh". Thanh có giọng ca truyền cảm và thích hát bài "Trở về mái nhà xưa", như cố t́m một ràng buộc để có nơi chốn trở về, một trở về như một hạnh phúc, v́ nếu không, sẽ là bất hạnh cuộc đời. Qua Thanh, một nhân vật khác, Tâm, anh họ xa của Thanh di cư vào Nam, sau thời dạy học trường ḍng ở Bắc Ninh và sống như "con sâu" giữa một Hà Nội chiến tranh, cuối cùng phải di cư vô Nam xa quê nhà, xa mái nhà, sẽ diễn tả sự đi-t́m-hạnh phúc của anh. Tâm viết bưu thiếp về Bắc cho Thanh: "Chúng ta phải tự tạo lấy sự ràng buộc nhau để cùng nhau bám chặt lấy quê hương nếu không chúng ta sẽ mất trong sự quên lăng. Anh yêu quê hương vô cùng và anh yêu em vô cùng". Hai t́nh yêu làm một! T́nh yêu của những người "sinh ra để đi một ḿnh suốt đời (...) không một sự ǵ ràng buộc ta, thật là bất hạnh" (tr. 88).
Nhưng cũng người thanh niên ấy, ngủ đêm với Hạnh ở khách sạn sau khi t́nh cờ gặp lại người con gái ngày xưa chàng từng theo chọc, nắm tay để t́m lại hơi ấm khi chàng đang bơ vơ ngày sinh nhật Chúa. Chàng nghĩ chiến tranh hay "sự khủng bố tinh thần đă thổi vào máu Hạnh sự say đắm nhiệt t́nh trong yêu đương" (tr. 70).
"Hắn lớn lên cùng bè bạn, vượt qua mau tuổi trẻ để suy nghĩ và mơ ước hành động. Mỗi đứa một lối lăn ḿnh theo mối cám dỗ lớn lao của hư vô..." v́ họ đă "t́m thấy cuộc hiện sinh tự do và lựa chọn" với triết gia thời thượng J-P. Sartre. Và ông đă lựa chọn làm nhà văn v́ "mỗi nhà văn chính là một kẻ sống sót" khơi từ "Cái chết lựa chọn không bao giờ phi lư, nó sẽ làm nảy sinh sự thật, sự thật của những người chết truyền lưu cho kẻ sống sót" (Bếp Lửa, Tựa, tr. VII).
Những thanh niên đứng trước những đổi thay quá lớn. "Cái chua xót là tất cả chúng ta đều thành thật, thành thật đến cái độ có thể chết" (tr. 40). Họ phải co những lựa chọn, Thanh Tâm Tuyền cũng đă chọn thái độ làm con người tự do, theo cộng sản với ông "là một lối đánh đĩ, đánh đĩ tinh thần ḿnh" (tr. 53). Họ phê phán bạn ḿnh là "lăng mạn" và chối bỏ Thượng đế. "Theo tôi có những lúc người ta cần giải quyết giữa người với người và Thượng đế không nên có mặt ở lúc ấy. (tr. 64). Khổ nhục làm người ở khắp nơi "Con sâu ở giữa tim giữa hồn, giữa năo" (tr. 65).
Bếp lử như tụ điểm hạnh phúc măi t́m và mái nhà xưa vẫn là ám ảnh khôn nguôi. Thanh hát lại bài "Trở về mái nhà xưa". "Hàng phố bé lại trong đêm khuya và lùi xa như tiếng hát. Khi cánh cửa đă đóng sau lưng Thanh và Nga, tôi c̣n nghe tiếng hát ấy ở trên tai tôi. Trở về mái nhà.
Xưa,
C̣n lại hai người đàn ông đi chân về ngoại ô" (tr. 76).
Khuôn Mặt
Con người thao thức và t́nh yêu bị ám ảnh bởi những suy tư, dằn vặt, đi đôi với những thèm khát kiếm t́m khôn nguôi. T́nh yêu bắt đầu từ những ngày Hà Nội. Thanh yêu một người con trai và đă nghe lời người yêu di cư vào Nam trước, nhưng đă năm năm Thanh vẫn chưa gặp lại chàng. Chàng "biệt tích", "mất tích" và "vắng mặt", c̣n nàng th́ sợ một ngày nào đó trí tưởng tượng của nàng sẽ không c̣n có thể h́nh dung nổi bóng dáng chàng. Thanh sống giữa hiện tại và quá khứ, nàng sống trong đợi chờ, tiếp tục lữ hành, kể cả đêm nay, cái đêm định mệnh, trong xóm vắng đến nhà bạn tự nhủ nếu bạn có nhà tức chàng đă thuận để nàng làm lại cuộc đời. Nhưng cửa nhà cô bạn khóa trái và một thanh niên lạ theo đuổi nàng, mời nàng về nhà. Để tránh âu yếm vội vàng của hắn, nàng nhoài mạnh người và té xuống nước chết đuối. T́nh yêu khó khăn, bị xâu xé bởi nhiều mặc cảm, bị chi phối bởi nhiều vấn đề trong cuộc sống, một cuộc sống xáo trộn không lối thoát của một đất nước bị chiến tranh, xáo trộn:"Anh yêu em anh chỉ làm khổ em. Anh biết thế mà không làm sao được. V́ giữa chúng ta c̣n một khoảng cách biệt anh không vượt nổi, đó là những người chết, họ xen vào giữa t́nh yêu của anh với em. Em hiểu anh nói ǵ không?" (tr. 103).
Ám ảnh dằn vặt nhưng đầy đam mê. Đam mê như đọa đày. "Tôi mong chàng nghe thấy những nhịp run trong gân tay của tôi, tôi mong chàng nhận được cái linh hồn trọn vẹn của tôi trong ánh mắt" (tr. 112). Hơn thế nữa, con người ray rứt, khắc khoải nhưng t́nh yêu ở đây thiết tha và nhiệt t́nh, khôn nguôi, không ǵ bồi đắp, thỏa măn. Cái không trọn vẹn và bi đát của câu chuyện, của nhân vật khiến người đọc bị lôi cuốn, bị động. Nội tâm tuổi trẻ : "Anh khuyên em phải can đảm. Làm thế nào mà can đảm măi một ḿnh nổi. Anh biết không rồi tới một ngày h́nh ảnh của anh em không c̣n giữ được trong trí tưởng em nữa, cuộc đời hằng ngày sẽ nghiến vụn nó ra làm cho nó tan biến mất. Như bây giờ muốn nh́n khuôn mặt anh, trí tưởng tượng của em đă bất lực. Năm năm qua rồi. Anh chỉ hiện lên đôi lúc rơ ràng trong giấc mộng mà thôi, khi tỉnh dậy th́ đầu óc em trống trơn dù em có muốn ghi nhớ lại để có thể mở mắt trông thấy anh nhưng không thể nào được. Em muốn được gặp anh khi thức không phải khi mê, nhưng anh thấy không mỗi giây phút trôi qua làm ṃn dần trí nhớ. Đă có lúc em phải vay mượn ở những khuôn mặt khác những nét hao để tưởng tượng tới anh, nhưng em biết em chỉ có được một khuôn mặt xa lạ không phải của anh" (tr. 108). Khuôn mặt chỉ thấy bằng tiềm thức, c̣n với ư thức và đời thực th́ nḥa dần. Đưa đến cái chết người. Nàng nh́n người lạ theo đuổi nàng nơi ngoại ô "tim tôi thắt lại. Hắn có nét mặt hao hao giống chàng" (tr. 112). Quá khứ thành ảo tưởng! "Từ khi lớn lên, chưa bao giờ tôi được nghe một giọng nói mơn trớn đến thế. Lời nói của người con trai trói tôi vào tới cùng bản thể trong ấy dấu kín tuổi ấu thơ hằng cửu mà mọi sự vật đều ḥa lên một giọng nói như vậy. Ngôn ngữ rất đầy, rất thực xô đẩy nhau rơi và lấp kín những trống không của tâm hồn như một lực lượng bất tận của vật thể..." (tr. 124).
Như anh chàng Meursault trong L'Étranger của A. Camus, khuôn mặt hờ hững, hiện hữu có đó như không cần thiết, như không nhân tính, v́ khuôn mặt đó như mang cả con người của thời đại máy móc. Khuôn mặt tiêu biểu của một thời đại. Hắn là ai? Khi mười tuổi theo mẹ bỏ nhà vào Nam đă "yêu" một người con gái lớn tuổi hơn, sinh viên Hà Nội về thăm nhà ở miền Trung, đi cùng chuyến xe lửa, "yêu" v́ tiếng nàng hát khe khẽ như ru. Hắn theo mẹ trốn bỏ gia đ́nh khắc nghiệt tha phương t́m sống. Máu mủ anh theo mẹ nhưng con người luân lư trong anh vẫn khinh mẹ anh đă không can đảm chịu đựng. "Anh là đứa con không muốn nhận cha mẹ. (...) Anh theo mẹ anh và anh khinh mẹ anh đă không đủ can đảm chịu đựng..." (tr. 142). Hai con người đó khuấy động khiến anh vong thân, làm ǵ th́ cũng phần này của anh chống phần kia của anh. Hậu quả là anh sống trong nghi ngờ tất cả dù thành thật tới mấy, luân lư trở thành vô nghĩa với anh. "Anh thù hận luân lư, anh thù anh" (tr. 143). Anh sống qua cái nh́n bất thường và soi mói quá quắt về cuộc đời và tha nhân. Cho đến khi anh gặp Thanh, người đàn bà cũng lớn tuổi hơn anh, là cái ở ngoài cái luân lư luôn dằn vặt, anh tưởng thế! Nhưng cũng có thể v́ khuôn mặt hắn "khả ố", khiến Thanh vùng vẫy để phải rơi xuống nước. Cả hai đều có một khuôn mặt quá khứ ám ảnh.
Khuôn mặt nàng mới đó đă có những "khoảng trống đáng sợ (...) tôi không chắp nổi những đường nét thành h́nh ảnh, sự quên lăng hăi hùng gậm nhấm cả linh hồn tôi" (tr. 135). Truyện Khuôn Mặt chấm dứt ở nhận định chỉ có thân t́nh của người với người mới giúp con người t́m lại được cái hạnh phúc đánh mất từ bước khởi hành, t́m lại cái thân t́nh của thế giới. Cái chết của người con gái xa lạ tên Thanh đă giúp "tôi" hiểu hạnh phúc đă có và đâu là mục đích của đời "tôi". Hóa ra cái vô nghĩa kia chỉ là ánh sáng nguyên thủy của cuộc đời, cái ông bà Adam-Eva đă có trước khi khôn ngoan cắn tái táo. Hành tŕnh gian nan để đi đến cái nhận định nguyên sơ, đến t́nh cảnh, nhưng là một lữ hành xứng đáng, một thân phận! Và hóa ra chống đối cái đạo lư, luân thường của xă hội, con người Thanh Tâm Tuyền cũng tự chống lại ḿnh, v́ nguyên thủy, con người này đă bị cái đạo lư luân thường của xă hội xâm chiếm, khiến cái-tôi của họ không c̣n toàn vẹn. Câu kết truyện Khuôn Mặt : "Tôi sẽ không chịu nhận tội lỗi mà người ta xét thấy tôi có như tôi từng chấp nhận cái luân lư người ta đă nhồi vào sọ tôi thuở bé (...) Bây giờ th́ anh thèm ngủ, ngủ và nằm mộng thấy em, trong căn nhà chúng ta. (...) anh ngủ, anh đang ngủ, anh chỉ khóc với em trong giấc ngủ mà thôi..." (tr. 144). Thời gian xáo trộn như những mảnh sống và kư ức!
Thanh Tâm Tuyền coi cuộc đời là một vô nghĩa toàn diện. Nhân vật của ông từng có những dứt khoát với quá khứ, từng có những quyết tâm làm lại cuộc đời, khiến cuộc đời có một ư-nghĩa-nên-có-và-phải-có. Bi kịch bắt đầu từ đó và hạnh phúc cũng ở đấy, Mọi người vẫn xác nhận, nhưng nhân vật của ông phải vượt qua cái xác tín đó, để cái hạnh phúc trở thành thật, xứng đáng hơn! Phải vượt qua cái mơ hồ của riềng mối, của một phong hóa, của những phạm trù trung trung, có thể chấp nhận! Sự vật có đó, xấu hay đẹp, tầm thường hay vĩ đại, vẫn do con người thường thường, những con người theo khuôn, chấp nhận. Gọi là cái mơ hồ v́ Thanh Tâm Tuyền dự phóng, trừu tượng hóa cái phải-là, nên-là, cho ra thể thống con người hôm nay. V́ ông c̣n nghĩ, sự vật đó có giá trị tự tại, của nó; vậy tại sao mọi người chung chung cứ gọi nó là thế này, cứ gán cho nó một ư nghĩa có thể chủ quan!
Bếp Lửa và Khuôn Mặt đă là cuộc lữ hành của những kẻ tự vạch đường, tự thoát ra khỏi tầm thường và khuôn sáo của lâu nay. Cô đơn và trong trừu tượng của sâu thẳm con người. Nhưng cuối cùng rồi cái phi lư vẫn bủa vây: con người của ông dù ư hướng đầy, dù ước vọng dồi dào, vẫn lún sâu trong thực tại. Càng phủ nhận càng lún sâu. Nhân vật của ông sẽ để cho cuộc sống vô nghĩa hóa, họ sẽ buông xuôi, sống theo thói quen, hay t́m giấc ngũ và dễ để cho cái chết cám dỗ. Phi lư nhưng hữu lư. Sợ bị lịch sử vượt qua, họ lại đi đến sự buông xuôi. Có bị đè bởi thế giới nặng nề, bởi những trọng lực của cuộc sống, nhân vật của ông mới sống ư nghĩa cuộc đời theo ư họ, có thể là một K.O. đồng t́nh! Con người đối nhau xa lạ, thân thể, cảm giác gần sát mà vẫn không hiểu nhau. "Họ là những sinh vật mà đời sống bị dồn xuống thế hèn mọn là những khúc cây ngọ nguậy, sự hiện hữu của họ lén vào giữa chúng tôi như một luồng khí độc, mặc dầu họ không để ư đến chúng tôi, họ co rúm vào trong họ một cách thiểu năo lạ thường" (Khuôn Mặt, tr. 106).
Khi sống, khi yêu, nhân vật của ông tỏ ra ... bất thường, xa lạ và kín như bưng với nhau. Nhưng h́nh như t́nh yêu đă có lúc là một nụ cười không được tiếp nhận liền, một dịu dàng không dễ cảm thấy. Như một bài hát xưa của Nghệ - "bài hát xưa lắm, những người thích nó kẻ đă chết, người c̣n sống th́ quên không nhắc lại. Riêng tôi, tôi thường th́ thầm với ḿnh những phút cô đơn..." (BSNBB, tr. 98). T́nh yêu cô đơn v́ tôi từ chối ư nghĩa đă có, từ chối cả ngôn ngữ, v́ chính tôi đang chỉ đứng bên lề. V́ bên lề, bạn của các nhân vật chính của Thanh Tâm Tuyền cũng là những kẻ đứng ngoài hay đă bị xă hội bằng cách này hay cách khác, kết án. Những không-có-giá-trị ǵ! Những ả giang hồ về chiều, những người tự thua hoàn cảnh, đi làm công an cho Tây, như Quang trong Cuối Đường. T́nh bạn không có nghĩa là có thể tâm sự với nhau, v́ nhân vật chính của Thanh Tâm Tuyền không thích những tự-minh-oan, hăy để việc đó cho cuộc đời! Nhưng như vậy không có nghĩa họ đă trở thành vật vô tri. Ít ra là có vẻ. Nghệ thích Hội v́ người con gái làng chơi ế ẩm đó xấu nhưng theo Nghệ "cái xấu làm cho người ta tầm thường, hèn mọn, và dễ yêu hơn".
Truyện Đại Lộ có ba người đi trên nó. Chuyện những con người tự do, sống cho ḿnh và tôn trọng thân phận và tự do của người. Họ sống trung thực và trọn vẹn cái hiện sinh của họ, đến không cả tố giác Châu hoạt động cho kẻ khác, Ngọc qua bên kia. Họ không muốn theo một khuôn mẫu luân lư và khuôn mẫu của đa số, của xă hội. Đến gần với thực tại có những thanh niên trong truyện Đại Lộ. Họ đứng trước những lựa chọn khó khăn của một Hà Nội thời tạm chiếm. Họ ít nói với nhau, có khi dùng thơ để "nói" với nhau. Họ có những "yên lặng lạ lùng", hoặc những hối hận v́ "câu nói vô nghĩa" ít oi. Tế nhị và kiểu cách quá đáng không, dù tiếng nói có thể làm xa thực tại, con người có thể sống thật trong yên lặng và thơ là một cố gắng để trở về với cái yên lặng nguyên ủy của vạn vật. Viên gạch với gịng số "1934" ghi trên là cái có thực. Tâm chỉ nói một câu:"Viên gạch của bờ hè đại lộ này hôm nay được 18 tuổi khi chúng tôi đi qua", ít nói v́ anh là thi sĩ, Châu yên lặng v́ nàng bắt đầu yêu Tâm. Và hai năm sau họ gặp lại nhau trước khi xa nhau lần này không biết bao lâu v́ một người ở lại một di cư vào Nam. Cái thế giới Đại lộ có vẻ lỗi thời đó không ngờ là một loại thiên đường cuối cùng, nơi đó ư tưởng không làm con người quên con người thực của nhau, dù làm cách mạng hay làm thơ. Hai năm sau gặp lại nhau, câu nói trên Tâm sẽ lập lại, cộng thêm hai v́ chàng biết Châu đă yêu chàng khi viên gạch c̣n 18 tuổi.
Trong Isabelle, Lưu cứ đứng ngoài đời sống, muốn t́m ra cho ḿnh lối sống trước khi chịu sống: "Chúng ta không sống, chúng ta chỉ luôn luôn tự hỏi phải sống như thế nào? Phải sống như thế nào là chẳng sống ǵ cả" (tr. 40). Isabelle trở thành h́nh bóng văn chương "đẹp và không có", ấp ủ Isabelle th́ hắn không sống, bịa thêm cuộc đời khác với văn chương tức từ chối cuộc đời ḿnh. Anh khắc khoải với giấc mộng hoàn thành tác phẩm lớn nhưng mộng không thành và anh bị Yến, người yêu, người đàn bà tự coi có lư tưởng, xem anh như văn sĩ xẩy non, bất lực. Bỏ Yến vào Nam, anh gặp Quỳnh Dao, nhưng vẫn bị ám ảnh Isabelle, cuối cùng anh muốn trở về với cuộc sống b́nh thường có thực với ư định cưới Ba, một sinh vật sống giữa cuộc đời và không có vấn đề.
Một người khác chối từ cuộc sống : ông già xưng Tôi trong Mùa Hè đốt thuốc phiện để nuôi giữ chút lửa sống èo uột, đời héo dần v́ tự nhốt ḿnh trong một quan niệm t́nh yêu tuyệt đối. Ông "hủy diệt t́nh cảm trong lửa dục, ngọn lửa ấy rực rỡ thiêu đốt hết sự thân ái có người muốn mang tới, nó chói chang thành một nỗi cô đơn nóng nảy" (tr. 53). Tuổi trẻ ông chỉ t́m kiếm do đó ông đă quên sống và đồng thời đánh mất tuổi trẻ. Đến năm năm mươi tuổi mới t́m thấy hạnh phúc trong t́nh yêu vụng trộn với một thiếu phụ đă có gia đ́nh. "Tôi (...) một tâm hồn mệt mỏi, một thể xác nghiện ngập yếu đuối. Chính tôi cũng không ngờ hạnh phúc lại đến trong một t́nh trạng như thế, nỗi hạnh phúc đột ngột tràn đến trong chúng tôi bằng những thôi thúc vô biên, những lượn sóng vồ vập như giữa biển khơi không thấy bến bờ, một thứ tiếng nói âm thầm chôn dấu ở dưới tầng đáy nào của cơ thể. (...). Ra khỏi thân nàng, tôi bàng hoàng kinh ngạc, không biết có phải chính tôi đă vừa đặt chân vào một miền đất lạ hoang vu, không biết có phải chính tôi vừa nhóm lên được ngọn lửa nồng nàn giữa khu rừng già mịt mùng khô khan (...) Có thể nào điều t́m kiếm những năm hai mươi tuổi lại đến vào tuổi già lăo chăng?" (tr. 53-54), "...một ngọn lửa nhỏ lùa hơi ấm trong cái con người đă kiệt quệ (tr. 62) "Ngọn lửa ấy đủ ấm cho quăng đời c̣n sót và ngọn lửa ấy chỉ tắt khi tôi chết" (tr. 56). Nhưng cái hạnh phúc nhỏ nhoi ấy sẽ thoát khỏi ṿng tay gầy ốm và nghiện ngập của ông khi người chồng đem vợ con đi làm ăn xa.
Trong Cuối Đường, một Hà Nội bị Tây chiếm đóng, Quang, kẻ tự thua hoàn cảnh, đi làm công an cho "kẻ thù", bị cộng sản bắt, khi trốn về được th́ chỉ c̣n là một bộ xương trần truồng. "Tôi" nằm vạ, lăn trên cỏ trong nắng, đợi đưa đám Quang, tôi căm thù đời, và sẵn sàng sống đến cuối đường đời, đến tận cùng, đến chết!
Trong Buổi Sáng Ngoài Băi Biển, Nghệ từ chối viết văn v́ văn chương quá tham vọng "muốn chụp lên đời sống để sửa đổi nó" (tr. 90). Anh ghét lây nữ văn sĩ hắn cho là họ "lên mặt đạo đức dạy đời" (tr. 93). Cũng theo Nghệ, t́m kiếm và chạy theo lư tưởng dù là văn chương, đều là không sống. Đành vui với những hạnh phúc bất ngờ, anh đi ngủ với một gái nhảy mặt rỗ ôm mộng thành ca sĩ. Phải chăng v́ t́nh yêu mà anh ta đă giữ người vũ nữ ở lại căn pḥng khách sạn thêm mấy ngày?
Tất cả đối với Thanh Tâm Tuyền đều vô nghĩa! Ông dùng văn chương qua Khuôn Mặt để kêu gọi mọi người trở về với cái vô nghĩa. Muốn vậy phải ư thức rằng cái thực không là cái đă được trừu tượng hóa, cái đă được lư tưởng hóa, đă có cái lư nhập vào. Khó là những cái đó đă trở thành những lư tưởng để con người sống theo, chạy theo mà không biết rằng tất cả đă thành những mănh lực của cái chết và mọi người đều bắt bóng không ngừng nghĩ. Những nạn nhân của trừu tượng và mọi chủ nghĩa ư thức. Vô nghĩa v́ nếu cứ theo luân lư chung và kinh điển, th́ làm sao cắt nghĩa được chuyện Yến làm cách mạng đến khô héo thân thể, Isabelle xấu đi v́ sứ mạng nhà văn và trong Khuôn Mặt đă ly gián những kẻ yêu nhau. Thanh v́ muốn trung thành với một người biệt tích, đă tiêu hủy tuổi trẻ của ḿnh và chạy trốn hạnh phúc trong cái chết, một cách phi lư - có thể hợp lư, một cách vật lư! Cũng trong truyện này một người con trai, nhân vật xưng tôi, bị đạo lư xă hội xâm đoạt tâm hồn, khiến anh không bao giờ dám hài ḷng về ḿnh. Ông già trong Mùa Hè đời héo dần v́ tự nhốt ḿnh trong một quan niệm t́nh yêu lạ đời, ám ảnh bởi kinh nghiệm hụt hẫng phi lư của lần lập gia đ́nh năm hai mươi tuổi.
Người đàn bà văn sĩ trong Isabelle đóng kịch vai văn sĩ. Mới viết vài cuốn sách, được tâng bốc, được gán cho một cái nhăn, thế là bà tưởng bà đă là văn sĩ thật và lớn, bà ăn uống đi đứng như văn sĩ. Nhưng bà đang sống trong ảo tưởng, đang có sứ mạng và làm việc đó một cách lương thiện, bà nghĩ thế! Bà đẹp cái đẹp no và tốt lành, và lương thiện. Nhưng bên cạnh đó là một nhà văn xấu, mặt đầy những "nét gầy và góc nhọn", xương xẩu, khô xác ra v́ "sứ mệnh" làm văn! Hóa ra bà phản bội những ước muốn có thể của xă hội mà cả của bà. Làm văn là trừu tượng hóa, là ra lời. "... Muốn làm đàn bà hiền hăy sống hiền thục, đừng viết hiền thục, giả dối" (tr. 86). Cũng như Yến, người nữ cách mạng, ngực lép và cũng xương xẩu như bà nữ văn sĩ. Viết văn hay làm cách mạng đều là tiểu thuyết hóa cuộc đời, đều từ chối sống cho thực tại v́ cả hai đều có ảo tưởng, làm đẹp cho đời hay cứu rỗi người. Bên cạnh thế giới đó, Lưu trở về sống cuộc sống cụ thể bên con kinh, muốn trở nên một người tuyệt đối không có lư, anh đă bỏ cách mạng, bỏ làm ăn và văn nghệ để trở về với một "cô Ba hiền khô", với con chó già, với khoảng đất sũng nước, v.v. - tức yên lặng và vô nghĩa, nhưng đều có thực, như là những chờ đợi đích thực.
Cuộc đời đơn giản và tự nhiên hơn! Đó là con chó già nằm phục bên cối đá, là tiếng hát người con gái giang hồ giữa khuya, v.v. Muốn sống thực, con người chỉ việc buông thả ḿnh theo trọng lực của vật chất của thân xác. Đẹp là h́nh ảnh một Lưu bỏ thế giới giả tạo để trở về nơi con kinh, là ông giáo già độc thân quên lư tưởng và lư thuyết trong tay một người đàn bà lơ đăng. Hay như Thanh khi tỉnh dậy trong nhà thương, lần theo tay người yêu mà t́m lại ḿnh, t́m lại thân thể thật của ḿnh, "tôi sung sướng cử động mấy ngón chân" (tr. 127). Như Quang chấp nhận đi làm công an để giúp đở gia đ́nh.
Những hạnh phúc và h́nh ảnh đẹp đó rất mờ nhạt và hiếm hoi trong Khuôn Mặt: Thanh sẽ chết, ông giáo già không thêm một lần may khác, Lưu thật ra chỉ là kẻ chiến bại sống tạm bợ những ngày cuối cùng của ḿnh. Họ như t́m ra chân lư quá trễ tràng. Trễ, nhưng có thật và chứng minh thêm rằng hạnh phúc là điều có thể. Ông giáo trong Mùa Hè nói với người yêu: "hạnh phúc sẽ tới, hạnh phúc ấy có thật, không phải viễn vông như anh đă tưởng. hạnh phúc thế nào cũng gặp..." (tr. 54). Những hạnh phúc "t́nh cờ" của hôm nay, như những cách thế hiện hữu! Người quân nhân trong Buổi Sáng Ngoài Băi Biển quan niệm "những anh chàng yếu đuối mới cần ái t́nh làm chổ trốn thân phận", do đó anh thụ hưởng cái t́nh chợt đến với cô vũ nữ, thích th́ giữ cô ả thêm vài ngày. Hạnh phúc nếu có, anh đă có phần đóng góp!
Đó cũng là cái bi đát của cuộc đời hữu hạn! Nhân vật của Thanh Tâm Tuyền tự tra vấn, dám nh́n thẳng và nói thẳng với đồng loại như Quang với Lưu trong Isabelle : "Tôi nghĩ cái tội của ḿnh đối với chính ḿnh là chúng ta đă dùng đời chúng ta để tạo thành tiểu thuyết trong khi sống. Chúng ta muốn đời chúng ta phải là một câu chuyện có thể kể được mà chính ta là nhân vật chính. Bởi thế chúng ta không sống, chúng ta chỉ luôn luôn tự hỏi phải sống như thế nào? Phải sống như thế nào là chẳng sống ǵ cả" (tr. 39-40). Thảm kịch làm nhân vật hay làm người thực hữu, cũng như lư luận về con người và làm người! Cái chính cuối cùng rồi là chính sự có mặt, là sự lên tiếng, thay v́ chỉ là những lư luận siêu h́nh suông, những định nghĩa phi lư cuối đường lư luận!
Cái luân lư làm khổ nhân vật tiểu thuyết của Thanh Tâm Tuyền chính là ư thức hệ cộng sản, đă chối bỏ v́ di cư vô Nam, nhưng cái luân lư đó đă xâm chiếm con người. Ư thức hệ đó đă đến làm rối loạn những người thanh niên như hắn trong Khuôn Mặt. Họ bị tố cáo là có tội, là không lương thiện, là khả nghi, không vô tội. Và họ trở thành tất cả vô nghĩa, v́ lương thiện căn bản đă mất, con quỷ đă hiện ra nơi cửa thiên đàng chỉ cho họ thấy sự thật trơ trẽn của họ. Để thoát ra khỏi ṿng vây ư thức hệ đó, họ đành phải tố giác bóng tối và gian xảo. Thế giới bây giờ hiện ra như dở dang, cần hoàn thiện và con người trở về với một thức tỉnh nguyên ủy lên án tất cả mọi ư thức hệ làm vong thân hóa con người, mọi sức mạnh đă cáo buộc con người vô cớ! Như Thanh trong Khuôn Mặt. Như người con trai nhỏ tuổi hơn nàng thô bạo góp phần đưa đến cái chết cho nàng. Nhân vật của Thanh Tâm Tuyền ngừng ở đó, ở ư chí và sự tố cáo, v́ phần lớn họ chấp nhận cuộc đời sau một hành tŕnh gian nan và có khi cô đơn. Nhân vật của Thanh Tâm Tuyền gần với nhân vật của Nguyễn Đ́nh Toàn, ư thức chín, tự tin, nhưng ưng thuận chứ không nỗi loạn bi quẩn như nhân vật Dương Nghiễm Mậu. Dĩ nhiên sau một hành tŕnh ư thức gai góc, đi t́m để trả lại ư nghĩa nguyên thủy bất động cho sự vật. Nhân vật của Thanh Tâm Tuyền tự đảm nhận cái hiện sinh của ḿnh: "Tôi" trong Cuối Đường đă mắng nhiếc Tuấn bất nhân khi bỏ mặc gia đ́nh túng thiếu để chạy theo những cao vọng lư tưởng cho mai sau.
Dọc Đường
Một buổi chiều cuộc chiến, nơi một vùng đất đỏ vườn cao su. Có những người dân sống hiền lành thanh thản và một người thanh niên từ xa đến nói là để t́m người thân. Đêm đă ập xuống, tiếng trực thăng đến gần, thả đạn, và hắn vẫn chưa xin được chỗ trú. Dọc Đường là những cảnh cuộc đời nhỏ, ô trọc, những mảnh đời thường nhưng đầy hoài nghi và bất trắc, và một cuộc kiếm t́m gần như phi lư, từ xa đến, không biết thuộc phe nào, mưu đồ ǵ, người thân h́nh như ở đó và không một chuẩn bị cho đêm. Một kẻ lữ hành đúng nghĩa, một gói bọc giấy dầu làm hành trang vô vọng, lỡ độ đường, bị chối từ. Bơ vơ dọc đường, nh́n vào những mái nhà ánh đền có leo lét nhưng chắc ấm cúng hơn, "người" hơn. Hắn có thể là bất cứ người nào, bơ vơ, lạc lơng trước và trong cuộc chiến. Cuộc chiến tranh khiến con người dù vốn chân chất nhất cũng mất hết tâm hồn, ḷng thương người.
Con đường thẳng, không điểm tận, bao kẻ lữ hành vẫn chưa đi được hết. Hoặc bất cứ đâu cứ nghĩ chân là điểm đến. Hăy tưởng tượng những con đường như thế trên mặt đất, với những kẻ lữ hành hay lang thang, hành hương hoặc cố lết trên đó. Và những hội ngộ bất ngờ, những tai nạn và rủi ro, như những con số. Nơi hội tụ là một quán nhỏ bên đường, thường được xem là nơi nghĩ chân, trú ẩn, nhưng khi màn đêm buông xuống th́ quán "phải" trở lại vắng lặng, không thể chứa tạm cả kẻ lỡ độ đường. Nơi đó có ba gă đàn ông đánh cá nhau về những chiếc xe trên quốc lộ, họ làm chứng nhân cho những cuộc lữ hành, những người đi làm lịch sử, có thể chính họ làm lịch sử - nhưng với những con số và may rủi. Nhưng người đàn ông không tên ấy biết đến đó làm ǵ, để gặp thằng em, người thân, t́nh thân gia đ́nh, cứ xem như là cứu cánh cuộc đi, nhưng gặp thằng em để làm ǵ th́ h́nh như không ai biết, mà biết để làm ǵ. Đấy là nội dung truyện ngắn dùng làm tựa tập truyện, cũng là truyện tiêu biểu về bút pháp và nội dung - từng chi tiết và đối thoại đều có ư nghĩa đúng chổ của chúng.
Những truyện c̣n lại là những mảnh rời về con người và cuộc sống. Tư là chuyện cô gái làng chơi trẻ, không đẹp nhưng có lúc biết buồn và biết yêu, bất chợt (Tư thấy yêu đương bồng bột, tr. 20) một chàng tên Phương, rời cô nhưng bỏ lại cái ví, vật trở thành kỷ niệm cho Tư ("... từ bây giờ Tư đă có kỷ niệm. Tư đă có dĩ văng để mỗi lần muốn nhớ, Tư có thể gợi ra được" tr 25). Người Gác Cổng th́ thua bạc, ŕnh xem một cặp trẻ t́nh tự, cho họ thuê pḥng và nửa đêm lăo Chà nỗi cơn tán tỉnh cô gái, và bị gă t́nh nhân dùng thanh sắt đập ngất đi. Trên Mây kể chuyện giới vũ nữ và một phi công tên Hội và Chim Cú là chuyện một cô gái tên Huệ trong một xóm lao động.
Tiếng Động (1970) được tác giả ghi là truyện t́nh chỉ gồm hai chương. Truyện mang h́nh thức trích đoạn của một tập nhật kư và vài lá thư t́nh lăng mạn. Nhân vật rất thu gọn, chỉ có một nhân vật xưng Tôi và một vài bóng dáng gặp gỡ trong cuộc sống cùng mẹ con hàng xóm nh́n qua khe vách. Một loại Cuồng nhân nhật kư của Lỗ Tấn hay Gogol. Hiện đại hơn dĩ nhiên với quan niệm khắc kỷ kiêu căng (narcissism) kiểu ??? "Tôi mắc chứng tật nguy hiểm" (tr. 58). Một con người cuồng, tự thỏa măn về nếp sống vật chất cũng như t́nh dục, chỉ hài ḷng với những khuôn mặt đă quen và với những tiếng động than thuộc khu xóm. "... Anh bỗng nghĩ đến nếu một buổI nào anh giật ḿnh thức giấc và quanh anh lặng lờ tuyệt tích mọI tiếng động, anh sẽ kinh hăi đến chừng nào. (...) Anh hiểu đời sống chính nằm trong sự khua động mỗI ngày, khua động không ngừng nghĩ cùng với người và vật ở quanh ḿnh" (tr. 132-133). Người sống trong vỏ ốc thường ham triết lư suy tư! Ngoài thế giới của hắn, hắn không cần ai khác, hắn "mất tích" đối với mọI người và mọi người cũng "mất tích" đối với hắn!
Cát Lầy (1967) là đời sống và triết lư sống của một số thanh niên năng nổ lư luận muốn và phải làm cái ǵ có ư nghĩa cho cá nhân và tập thể, nhưng sống vào thời đảo chánh như cơm bữa ở miền Nam, họ đă đi từ thất vọng đến tuyệt vọng, cuối cùng là những cái tự chết phi lư như của Diệp, của Trí, nhân vật xưng Tôi, như những t́nh cờ dưng không xảy ra!
Một Chủ-Nhật Khác (1975) có thể xem là tiểu thuyết cuối cùng của Thanh Tâm Tuyền đă được xuất bản. Nhân vật trí thức hoặc du học ở Pháp về, nhập ngũ sống đời chiến tranh. Kiệt sống bất thường, ngoại t́nh như điều nên làm, có lúc tự nhận sa sút tinh thần (tr. 17), sau rơ ra bị tâm thần, phải vào dưỡng trí viện. Nhân vật nữ tên Ly th́ bị bênh ám ảnh (schizophrénie), có những cơn hôn ám mê cuồng, nhưng sống buông thả khi khác! Những Kiệt, Thùy, Duy, Nghiêm, Ly, Hiền, Oanh, .. những con người Việt Nam sống trong âm nhạc cổ điển Tây phương và phim ảnh Âu Mỹ! Và họ đă gặp nhau vào một ngày chủ nhật có thể có thật, khoảng sau những trận chiến khốc liệt của mùa Hè 1972! Kiệt là người đă nghĩ rằng "con người ta cũng chỉ là loài thú quen sống bầy. Chàng rời chốn ẩn núp lẻ loi đi t́m đồng loại để được che chở an toàn.." (tr. 22), nhưng chính chàng lúc bệnh điên trở nặng đi lang thang trong rừng để bị đồng ngũ bắn chết, một cái chết nhiều câu hỏi nhưng không trả lời!
Ba Chị Em gồm 3 vở kịch, hai vở kia là Băo Rớt và Cửa Đêm. Thu, Nguyệt và Hương, ba chị em mà như ba kẻ lạ với nhau, trong tương quan với người mẹ. Liên hệ và t́nh cảm mỗi người con là một thế giới riêng, nhiều khúc mắc. Hương thương tất cả người thân nhưng "chưa bao giờ con giám thương con cả. (...) Tôi không giám thương tôi, không giám nghĩ đến tôi và tôi đau khổ. (...) Tôi không được quyền sống với chính tôi, người ta nghĩ về tôi thế nào th́ tôi phải sống như như thế sao? " (tr. 12). Hương, "đứa con gái hiền lành ngoan ngoăn luôn luôn nghĩ đến hạnh phúc của kẻ khác đă ngoại t́nh. V́ tôi muốn người ta không thể bắt tôi sống theo ư nghĩ cố định của người ta, dù phải giá đắt, cái chết, tôi vẫn làm" (tr. 13). Thu xưng tôi với mẹ và khinh thường mẹ đă không là người đàn bà chung t́nh. "Tôi là con mẹ, tôi thương mẹ nhưng nhất định phải khác mẹ. T́nh yêu bất lực gây ra thù hằn và trong thâm tâm càng thương nhau đau đớn" (tr. 15). "Người đàn bà phải chung thủy với một người. Tôi đă chọn làm người để chung thủy, lỗi ở tôi, tôi gánh chịu nhưng tôi không phản bội chân lư tôi t́m thấy" (tr. 16). Nguyệt bỏ nhà ra đi khi 18 tuổi và trở về với tên Cẩm Vân. Nhưng cả đều rơi vào tay một tên đàn ông mà không biết, chồng Thu, người chị cả, t́nh nhân của Hương cô gái út và là người đă quỳ xuống chân Nguyệt "... nếu không yêu anh th́ em hăy giết anh để anh được chết trong tay em" mà nàng vẫn xem như "một bải đờm" (tr. 20). Doăn Quốc Sỹ, Trần Lê Nguyễn, Thanh Tâm Tuyền, là thời của những lư tưởng chính trị, nhắm hành động, dấn thân. Họ đóng vai chính trong vở kịch, diễn lại phần nào đời họ qua văn chương, phần tinh yếu nhất, chôn kín nhất. Vở kịch Ba Chị Em của Thanh Tâm Tuyền cũng là bi đát của thế hệ ông, những nghịch cảnh ở buổi giao thời kháng chiến, đi ở, bắc nam, vùng kháng chiến vùng tề,.. Ba Chị Em kịch độc thoại hay kịch về con người thời đại cô đơn mất niềm tin nơi tha nhân, kể cả người thân và người yêu, mất cả tự tin. Nhân vật như quen thuộc nhau, nhưng vẫn đóng kịch, đối thoại của họ như căn cứ trên cái ǵ đó như có đó. Người vắng mặt ... Không ngạc nhiên trước những tiết lộ tưởng là bất ngờ!
*
Thanh Tâm Tuyền khởi đầu sự nghiệp viết văn khi ông di cư vào Nam. Một thanh niên nơi vùng đất mới, xa quê hương và người thân, bạn bè. Mất hết. Những nan đề tại sao và tại sao. Bị cú bất ngờ, phải lựa chọn sự sống c̣n. Ở bước khởi hành, họ đă bị cáo. Như lời ông viết trong Tựa tập Bếp Lửa: "Hắn lớn lên cùng bè bạn, vượt qua mau tuổi trẻ để suy nghĩ và mơ ước hành động. Mỗi đứa một lối lăn ḿnh theo mối cám dỗ lớn lao của hư vô..." v́ họ đă "t́m thấy cuộc hiện sinh tự do và lựa chọn" với Sartre. Và ông đă lựa chọn làm nhà văn v́ "mỗi nhà văn chính là một kẻ sống sót" khơi từ "Cái chết lựa chọn không bao giờ phi lư, nó sẽ làm nảy sinh sự thật, sự thật của những người chết truyền lưu cho kẻ sống sót" (Bếp Lửa, tr. VII).
Cái chủ đề của Thanh Tâm Tuyền là nói lên sự vô nghĩa nguyên ủy của sự vật. Để đạt mục đích đó, ông dùng ngôn ngữ để phá hủy ngôn ngữ: trong các tiểu thuyết và truyện ngắn, nhân vật của ông phó mặc cho ḍng đời trôi, sự việc qua, có khi họ không tin đă thấy sự việc sự vật, như Nghệ trong Khuôn Mặt chứng kiến một người đàn bà tḥ tay lấy bút máy trước mặt nhiều người trên xe buưt, anh tự nhủ "chỉ thấy những bóng ma". Như Meursault xa lạ đến quái đản th́ nhân vật của Thanh Tâm Tuyền tuyệt đối sống ngoài ngôn ngữ của con người. Thanh Tâm Tuyền cũng là người dẫn đầu với thơ tự do, đưa đến khủng hoảng của ngôn ngữ, thơ tự do đă là một công tŕnh phá vỡ ngôn ngữ và văn hóa!
Con người chạy theo hạnh phúc nhưng trước hết phải đảm nhận trách nhiệm đối với chính bản thân, tự do hay dân chủ chỉ có khi mỗi cá thể tự đảm nhận và tôn trọng tha nhân, phải sống đầy đủ và trọn vẹn cái hiện sinh của ḿnh.
- Thanh Tâm Tuyền có cái nh́n lạnh lùng, thản nhiên có thể v́ thiếu tự tin thật sự dù đă tỏ ra dứt khoát và tự tin. Trong những truyện như Thềm Sương Mù đăng trên Sáng Tạo số 4 (b.m. 10-1960) nhưng sau không thấy in lại, cho thấy một thái độ coi thường những căn bản luân lư cũ, một biểu lộ t́nh dục bất thường!
- Thanh Tâm Tuyền tỏ ra dứt khoát trong sự lựa chọn bó buộc một bên là ư thức hệ cộng sản, một bên là tự do dân chủ. Con người tự do, tự tin, không nh́n lại quá khứ, chối bỏ đàn anh. cộng sản là ư thức hệ có hấp lực vào thời đó, thuyết hiện sinh cũng phát xuất từ một gốc nhưng không đủ hấp lực bằng, có thể v́ không viễn tượng và chương tŕnh ! Trong Khuôn Mặt đầy những suy nghĩ của người trẻ tuổi trước lịch sử và đất nước. Đề tài Hà Nội thời tạm chiếm và những thanh niên trước ngă ba đường (Bếp Lửa và những truyện Đại Lộ, Isabelle trong Khuôn Mặt).
- Không thiếu thốn vật chất, nhưng tinh thần trống rỗng, những giấc mơ Hà Nội đổ vỡ, vắng thiếu ư nghĩa cuộc sống và hành động. Nhân vật trong thế giới tiểu thuyết của Thanh Tâm Tuyền tự kỷ, ái kỷ đôi khi đến bệnh hoạn, muốn phá hủy tha nhân, trở nên nguy hiểm v́ chúng biết hóa trang, ngụy tạo! Bên cạnh có nhân vật đă dám chân thực, dù bị cáo buộc. Chân thực để t́m lại cái vô tội nguyên ủy, cái vô nhiễm nguyên sơ, thời mà ngôn ngữ chỉ là xáo, không cần thiết. Yên lặng nguyên ủy. Không lư trí, không ư thức hệ cũng không tư duy. Không cần cả có bị lịch sử đè bẹp hay vượt qua! Nhị nguyên xuất hiện và thế bí đến với con người. Nơi nài có lư và ngôn ngữ th́ không thể có thực thể và phi lư, phải là con người lịch sử th́ phải bỏ rơi con người muôn thuở! Thành ra đa phần con người sống theo lư và lịch sử, muốn yên, đă phải "nín thở qua sông", giả tự nhiên và giả lương thiện - do đó đă phải xa vườn địa đàng, như Ḥa trong Bếp Lửa, Quang trong Cuối Đường (Khuôn Mặt). Thanh Tâm Tuyền qua Bếp Lửa và Khuôn Mặt đă chấp nhận làm một con người găy đổ, sống với chân thật, kể cả tự vạch mặt !
Cái xấu cũng là cái dễ yêu, như trong cuộc đời đầy buồn nôn không có ǵ là lạ, là phải bất ngờ. Hắn gần người con gái đêm trước phấn sáp làm cho dung nhan tạm được, và cũng hắn sáng hôm sau tỉnh táo hơn nhưng nghiêm chỉnh hơn, hắn nhận ra cái hắn ưa, cái xấu của người con gái: ".. ánh nắng lộ liễu của nửa sáng chiếu vào pḥng đă phô ra trước mắt tôi một con người khác đêm trước. Tôi hơi ngạc nhiên nhưng không thất vọng. Cái mặt rỗ của Hợi làm xấu hẳn đi nhưng tôi ưa cái xấu đó, cái xấu làm cho người ta trở nên tầm thường hèn mọn và dễ yêu hơn" (BSNBB, tr. 92). Cái phải-dễ-yêu giữa những người thân, như một tất nhiên!
Thanh Tâm Tuyền đă chứng tỏ tài đi sâu vào tâm trạng nhân vật, cả con người nói chung, có khi cầu kỳ khó hiểu. Nhân vật trong tiểu thuyết của ông luôn lạc loài, cô độc, đầy hoài nghi tư duy và tiêu cực hành động. Ngay từ Bếp Lửa, nhân vật đă già sớm thường trực ước mơ hành động. "Hắn ĺa bỏ quê hương, chia tay với bè bạn, dấn ḿnh vào lịch sử, đuổi theo giấc phiêu lưu của trí tuệ... (tr. 11). Nhân vật của ông đă đem cái hoài nghi và niềm tin găy đổ của con người Hà Nội thời kháng Pháp cuối vào miền đất mới Sài G̣n, xuống Vũng Tàu, lên Đà-Lạt, qua Thủ-Dầu-Một, ... mất niềm tin nhưng cao ngạo và rơi vào bi đát của ám ảnh bệnh hoạn ở những tập tiểu thuyết cuối. Từ làm dáng trí thức đi đến bi quan trước thực tế cuộc đời, nhưng Thanh Tâm Tuyền luôn có ư muốn lột trần lịch sử và thực chất con người qua thế giới nhân vật riêng của ông. Về thơ, dù không là người khởi xướng và không thành công về thơ, nhưng ông đă đẩy thơ tự do tiến bước. Thanh Tâm Tuyền đă để lại cho văn học thời 1954-75 những tập tiểu thuyết với những nhân vật tiêu biểu thời đại./.
Chú-thích:
* Các trích dẫn từ các ấn bản Sài G̣n: Bếp Lửa (Sáng Tạo tb, 1965), Khuôn Mặt (Sáng Tạo, 1964), Dọc Đường (Sáng Tạo, 1966), Cát Lầy (Giao điểm, 1967), Tiếng Động (Hiện đại, 1970), Mù Khơi (Kẻ Sĩ, 1970); và một ấn bản California : Một Chủ Nhật Khác (Culver City, CA: Văn, 1983).
(6-1999)
Nguyễn Vy Khanh
Viết Lại Lịch Sử Video
Secret Army Secret War Video
Đứng Đầu Ngọn Gió Video
Con Người Bất Khuất Video
Dấu Chân Biệt Kích Video
Kiểm Lại Hồ Sơ Biệt Kích Video
The Secret war against Hanoi Richard H. Shultz Jr.
Binh Thư Yếu Lược Trần Quốc Tuấn
None Dare Call It Conspiracy Gary Allen
Confessions of an Economic Hit Man John Perkins
Chính Đề Việt Nam Tùng Phong (dịch)
OSS vào Việt Nam 1945 Dixee R. Bartholomew - Feis
Silenced! The Unsolved Murders of Immigrant Journalists in the USA. Juan Gonzales
Bee Gees . Rolling Stones . Animals . Shadow
http://chinhnghiaviet.informe.com/forum/
http://nguoidalat.informe.com/forum/
http://chinhnghiamedia.informe.com/forum/
Dec2015