NGƯỜI QUỐC GIA ĐẶT QUYỀN LỢI CỦA TỔ QUỐC VÀ DÂN TỘC LÊN BẢN
VỊ TỐI THƯỢNG CHỨ KHÔNG TRANH QUYỀN ĐOẠT LỢI CHO CÁ NHÂN, PHE NHÓM, ĐẢNG
PHÁI HAY BẦY ĐÀN TÔN GIÁO CỦA M̀NH.
NGƯỜI QUỐC GIA BẢO VỆ
LĂNH THỔ CỦA TIỀN NHẦN, GIỮ G̀N DI SẢN VĂN HÓA DÂN TỘC, ĐĂI LỌC VÀ KẾT HỢP
HÀI H̉A VỚI VĂN MINH VĂN HÓA TOÀN CẦU ĐỂ XÂY DỰNG XĂ HỘI VÀ CON NGƯỜI VIỆT
NAM PHÙ HỢP VỚI XU THẾ TIẾN BỘ CỦA NHÂN LOẠI.
Email:
kimau48@yahoo.com or kimau48@gmail.com. Cell: 404-593-4036. Facebook: Kim Âu
Sự h́nh thành của bài thơ Ta Về là duyên nghiệp; duyên nghiệp ở đây thật đúng
theo Phật Giáo, cái quả hôm nay bắt nguồn từ cái nhân ngày trước. Do đó, có thể
nói là nếu không có chiến tranh Việt Nam và những hệ lụy của nó sẽ chẳng có bài
Ta Về.
Bài thơ được viết sau khi tác giả ra tù lần thứ nhất (cuối năm 1985). Bài thơ
khá dài, tổng cộng 124 câu. Dài như là thông lệ và đặc tính của thơ Tô Thùy Yên
(TTY), nhưng ở đây cần yếu tố dài để đủ trải ḷng. Khởi hành từ con “đường lớn”
sau cổng tù, tác giả miên man tự truyện, ngậm ngùi cho số phận, vượt trèo qua
những “truông cùng phá”, chạnh ḷng trên hoang tàn đổ nát, giải bày cho mẹ cha,
mừng tủi với người xưa, và tự cởi bỏ những xích xiềng nặng trĩu tâm hồn.
oooooo
Cùng với nhà thơ Thanh Tâm Tuyền, TTY có chân trong nhóm Sáng Tạo. Mặc dầu không
lâu, chỉ được khai sinh sau cuộc di cư 1954, nhưng nhóm này đă có ảnh hưởng lớn
trong văn học miền Nam thời bấy giờ, và chúng ta cũng hănh diện rằng đây là sản
phẩm văn hóa riêng biệt của miền Nam. Nổi bật hơn hết là đường hướng mới trong
nghệ thuật thi ca từ tư tưởng cho đến cách diễn đạt. Chúng ta hăy nghe TTY cảm
nhận:
“Thơ là phản nghĩa của sự b́nh thản, dửng dưng, lạnh nhạt, quân b́nh và tự
nhiên, nó là một cách khiến người ta từ chối những ǵ đă chấp nhận trước để tạo
một thăng bằng chông chênh.” (Tô Thùy Yên, “Nói Chuyện Về Thơ Bây Giờ.”)
Tương tự như phép biện chứng của Hegel gồm chủ đề, phản đề, rồi dẫn tới tổng đề.
Gạt bỏ những thuật ngữ mông lung nhà nghề vốn có của thi gia, chúng ta chỉ cần
để ư đến kết cuộc “tạo một thăng bằng”, sẽ thấy tính tương tranh nhị nguyên
trong cái nh́n mới về thơ của TTY. Để “phản nghĩa” trước hết phải có cái
“nghĩa”, rồi mới sinh ra cái “cân bằng”. Cá nhân tôi không cho là tác giả chủ
trương hoàn toàn ly khai cái cũ, nhưng thách thức chúng ta nh́n sự việc khác hơn
lối suy diễn truyền thống. V́ vậy ta sẽ không ngạc nhiên khi thấy cái vóc thơ
mới c̣n đậm nét cũ. Đó đây tác giả chọn cũ để tô mới khi khéo léo đệm vào những
h́nh ảnh ca dao, thành ngữ quen thuộc như: thơ đề vạt áo, truông cùng phá, ngựa
đá qua sông, lá rơi về cội, máu chảy ruột mềm, thất bát, chớp bể mưa nguồn, bèo
mây, vàng đá, hè nhà bụi chuối, tào khê, tinh đẩu. Độc giả sẽ thích thú như được
nhấp rượu mới rót ra từ cái b́nh cũ; cái vị cay sè, mạnh mẽ, mới mẻ được cân
bằng với cái quen thuộc, ngọt ngào hương xưa.
TTY có làm qua những thể loại thơ khác: thể tự do như bài “Chiều Trên Phá Tam
Giang” khá nổi tiếng, đă được phổ nhạc; thể ngũ ngôn như bài “Đêm Qua Bắc Vàm
Cống” ; nhưng tâm đắc nhất phải nói là thơ bảy chữ. Với h́nh thức này, TTY ung
dung làm chủ ngôn ngữ, điệu thơ hùng tráng tung hoành, âm thơ sóng vỗ, sét gầm,
và ư thơ u trầm sâu sắc. Ng̣ai bài Ta Về phải kể thêm Trường Sa Hành, Góa Phụ,
Cánh đồng Con ngựa Chuyến tàu đáng gọi là tiêu biểu cho phong cách TTY.
oooooo
Hai chữ Ta Về được tác giả dùng làm tựa cho bài thơ và, như một công thức, được
lập đi, lập lại đến mười sáu lần cho mỗi tám câu; cứ thế, mỗi tám câu gói một ư
thơ, cần cù điểm danh từng nét hoang phế, thanh thoát ứng xử xúc cảm trong mọi
t́nh huống. Chỉ một điểm này thôi, chúng ta cũng thấy được sự tŕnh bày có suy
nghĩ, cân nhắc của tác giả.
Đại danh từ ta trong bài thơ là cái tôi khách thể, đóng vai ngôi thứ ba (được/bị
nói về); và người kể chuyện (đang nói) là cái tôi chủ thể, nói về cái tôi tổng
thể. C̣n một cái tôi nữa vô h́nh nhưng hữu thức (đang lắng nghe). Hiện tượng này
loài người vẫn thường làm và gọi đó là tự thoại. Gọi ḿnh là ta để khái quát cái
tôi – gồm cả thể, tâm, thức. Dĩ nhiên độc thoại cũng là một thói quen khó bỏ của
mười năm tù. V́ là độc thoại cho nên không có nhân vật thứ hai, chỉ có thân ta
in bóng giữa đất trời trong nét cô quạnh, tang thương tận cùng.
Nét hoang tàn-bi hùng trong bài thơ đắp thêm bề dầy cho tâm lư nhân vật, nh́n
cảnh mà thấy năo ḷng:
Ta về như tứ thơ xiêu tán
Trong cơi hoang đường trắng lăng quên
Nhà cũ mừng c̣n nguyên mái, vách
Nhện giăng, khói ám, mối xông nền
Mọi thứ không c̣n ngăn nắp cũ
Nhà thương-khó quá sống thờ ơ
Giậu nghiêng, cổng đổ, thềm um cỏ
Khách cũ không c̣n khách mới thưa
Thụy Khuê rất thi vị khi khoác cho TTY cụm từ “hành giả của cô đơn.” Trong bài
Ta Về, cô tịch là khung vải nền cho thi sĩ vung bút. Chỉ bốn câu đầu thôi đủ để
nói lên sự cô đơn bao trùm không gian. Vẻ phong trần, coi thường thế sự, đạp
trên hoang tàn mà đi, nói lên phong cách của nhân vật.
Ta về một bóng trên đường lớn
Thơ chẳng ai đề vạt áo phai
Sao bỗng nghe đau mềm phế phủ
Mười năm đá cũng ngậm ngùi thay.
Ngậm ngùi v́ sự thay đổi tâm lư quá lớn. Qua suy thoái h́nh hài, hậu quả của 10
năm chung sống với những sinh vật có thủ đoạn đẩy lùi loài người về thời tiền
sử, tác giả dí dỏm: “Ta hóa thân thành vượn cổ xưa.” Nhưng không phải vậy. “Ta
vẫn là ta”. Như đóa hoa khô cố gắng vươn lên giữa khe đá, tráng sĩ trở về sau
trận phong ba, trái tim tưởng chừng chai sạm, vậy mà vẫn “ngẩn ngơ trông trời
đất cũ”, cảm thán vô thường, xót xa cho phận người, phận ḿnh, cho thiếu sót
(hay sai phạm) của chính ḿnh, của lịch sử. Đạt Ma Tổ Sư sau chín năm bích diện
để lại Dịch Cân Kinh. Bậc hành giả sau mười năm “tọa thiền” bất đắc dĩ cũng ngộ
ra mấy chữ nhân-sinh-biến-chuyển.
Ta về như bóng chim qua trễ
Cho vội vàng thêm gió cuối mùa
Ai đứng trông vời mây nước đó
Ngàn năm râu tóc bạc phơ phơ
Một đời được mấy điều mong ước
Núi lở sông bồi đă mấy khi
Lịch sử ngơi đi nhiều tiếng động
Mười năm, cổ lục đă ai ghi.
Phong cách của hành giả th́ khỏi nói, thật đúng là đáo bỉ ngạn của nhà Phật, pha
chút vô vi của Lăo Trang; v́ phải đi tới tận cùng của đau khổ mới cảm thấy được
chân hạnh phúc. Niềm hạnh phúc khó diễn tả của người leo núi, sau khi lên tới
đỉnh cao, nh́n xuống dưới, đảo mắt chung quanh, mới ngộ ra rằng vách núi cheo
leo vất vả kia thật nhỏ bé so với những ǵ ta đang thấy.
Ta về cúi mái đầu sương điểm
Nghe nặng từ tâm lượng đất trời
Cảm ơn hoa đă v́ ta nở
Thế giới vui từ nỗi lẻ loi.
Và cứ thế nhiều lần như vậy trong bài thơ, tác giả cho thấy bến bờ chân lư luôn
ẩn hiện trong ḍng nghiệt ngă. Trong tận cùng đau khổ là hạnh phúc. Trong thất
vọng người lại t́m thấy hy vọng. Những lúc cần bám víu, dĩ văng có thể là nơi
nương tựa. Một trong những cái phao đó là tuổi thơ êm đềm, để trong phút giây
oan khiên nhất, nó giúp ta vượt qua đau khổ. Lời thơ b́nh dị, trong sáng, đẹp lạ
lùng hoa bướm.
Ta về như giấc mơ thần bí
Tuổi nhỏ đi t́m một tối vui
Và tự khẳng định về tính hiện hữu thủy chung của nhân vật, đượm chất hồn nhiên,
đơn sơ, nhỏ bé nhưng vẫn ngang tàng, khí phách.
Con dế vẫn là con dế ấy
Hát rong bờ cỏ giọng thân quen.
Có một đoạn không biết v́ vô t́nh hay cố ư, tác giả cho ḿnh như đứa con hoang
đàng trong Thánh Kinh, phung phá cho tới khánh kiệt mọi bề, rồi trở về trong
tiếng ăn năn. Một h́nh ảnh khá ấn tượng, nhiều thi tính–một lần nữa¬–để ngậm
ngùi cho canh bạc thua cháy túi.
Ta về như đứa con phung phá
Khánh kiệt đời trong cuộc biển dâu
Mười năm, con đă già trông thấy
Huống mẹ cha đèn sắp cạn dầu
Con gẫm lại đời con thất bát
Hứa trăm điều một chẳng làm nên
Đời qua, lớp lớp tàn hư huyễn
Giọt lệ sương thầm khóc biến thiên
Ta về – phải về “dẫu phải đi chân đất”– để đuổi bắt quăng thời gian hoang phí
sau cánh cửa nhà, để “mừng giàn giụa mắt ai sâu”, để “nghe như máu ân t́nh
chảy”, và trong lúc mừng mừng tủi tủi đó sẽ nói với người vợ yêu rằng chúng ta
giống nhau trong khốn khổ:
Đau khổ riêng ǵ nơi gió cát
Thềm nhà bụi chuối thức thâu đêm
Như Kiều của Nguyễn Du, tác giả phải trải qua thời gian đoạn trường. Chắc chắn
là một dấu ấn khó quên trong kư ức mười năm tắm gội dâu bể:
Mười năm đá cũng ngậm ngùi thay…
Mười năm mặt sạm soi khe nước…
Mười năm thế giới già trông thấy…
Mười năm chớp bể mưa nguồn đó…
Nhưng cuối cùng:
Mười năm ta vẫn cứ là ta
Cái ta chung thủy để đối với thế giới quay cuồng. Cái ta của một bản ngă vượt ra
ngoài thời gian để nối kết và tập hợp thành cái ta tổng thể. Cái ta màu trắng
hoa sen nở ra trên vũng bùn đen hận thù. Chỉ có cái tâm như vậy mới ngộ được cái
đạo đất trời. Có lẽ thăng hoa nhất trong bài thơ là hai câu sau này:
Ta về cúi mái đầu sương điểm
Nghe nặng từ tâm lượng đất trời
Nghe như tiếng khánh ngân trong gió chiều, lời thơ b́nh ḥa, trong sáng để gióng
lên hồi chuông tỉnh thức cho những con người c̣n đắm ch́m hận thù. Vào những năm
70/80, cả nước Việt Nam như một âm ty địa ngục khổng lồ, nhốn nháo đủ loại âm
binh đầu trâu mặt ngựa. Ta về không phải để trả cái thù 10 năm theo kiểu kiếm
hiệp ơn đền, oán trả, mà để giải oan, giải bùa cho “cuộc biển dâu này”.
Ta về chốn xưa cảnh vật tiêu điều, “Giậu nghiêng cổng đổ, thềm um cỏ”, không
phải để than thân trách phận, nhưng sẽ trân quư từng bông hoa ngọn cỏ.
Bài thơ Ta Về ra đời trong thời gian điêu linh nhất của một đời người, thế nhưng
lại quang sáng, không hề có bóng đen hận thù; tất cả chông gai như những bậc
thang nâng nhân vật lên đỉnh cao của b́nh an vị tha. TTY muốn nhắn rằng phải
quên đi thù hận mới là sống cho đúng con người; thế giới này cần ư thức như vậy
để sống c̣n. Triết lư vị tha cao thượng, lời thơ bi hùng xoáy vào tâm can, giọng
thơ như tiếng hịch phát ra sấm sét, âm vang như lời kinh ḥa b́nh, tất cả là
thách đố, cảnh tỉnh giữa một không gian tăm tối đầy ma lực, âm khí.
Ta về khai giải bùa thiêng yểm
Thức dậy đi nào, gỗ đá ơi
Hăy kể lại mười năm chuyện cũ
Một lần kể lại để rồi thôi.
Đọc tới đây có lẽ người đọc sẽ mỉm cười thích thú với chút ngạc nhiên bởi v́
nhân vật hóa hoạt kê, khoác vào cái áo bào bát quái, vừa múa gươm vừa kể chuyện
xưa.
oooooo
Bài thơ là một bài thương ca vô tận, hun đúc trong lao tù, có thể cho là đại
diện cho một lớp người hay một thế hệ, và, cũng có thể bao la hơn, cho cả một
đất nước đau thương. Bài thơ là một hành tŕnh tư tưởng bắt đầu từ gặp gỡ trong
thù hận cho đến tỏa sáng trong nhân bản.
Lời thơ dài nhưng tác giả cho người đọc cái cảm tưởng ư thơ chưa dứt:
Ta tiếc đời ta sao hữu hạn
Đành không trải hết được ḷng ta.
Thơ tới đây không cần phải “đề vạt áo” nữa v́ thơ đă thoát thai, chắp cánh như
chim trời. Con người và vũ trụ h́nh như ḥa nhập và hiểu nhau hơn. Khổ cuối có
hai câu rất thi vị và thoát trần, thêm sức ngân xa thẳm.
Ta về như hạc vàng thương nhớ
Một thủa trần gian bay lướt qua.
Ta về mà cũng như đi, tích tụ cái tinh hoa, rồi lại thả nó tiêu dao trong trời
đất!
“Ta dại ta t́m nơi vắng vẻ” của Nguyễn Bỉnh Khiêm là nói về cái ta thoát tục.
“Một mảnh t́nh riêng ta với ta” của Bà Huyện Thanh Quan là cái ta đắm ch́m trong
thiên nhiên. “Mười năm ta vẫn cứ là ta” của TTY là cái ta được tôi luyện, dám
thách thức với cuồng bạo, tỏa được khí hạo nhiên, ngang nhiên đứng giữa đất
trời. Đáng phục lắm thay!
