DÂN TỘC VIỆT NAM KHÔNG CẦN THẮP ĐUỐC ĐI T̀M TỰ DO, DÂN CHỦ, NHÂN
QUYỀN Ở WASHINGTON, MOSCOW, PARIS, LONDON, PÉKING, TOKYO. ĐÓ LÀ CON
ĐƯỜNG CỦA BỌN NÔ LỆ VỌNG NGOẠI LÀM NHỤC DÂN TỘC, PHẢN BỘI TỔ QUỐC, ĐĂ
ĐƯA ĐẾN KẾT THÚC ĐAU THƯƠNG VÀO NGÀY 30 - 4- 1975 ĐỂ LẠI MỘT XĂ HỘI
THẢM HẠI,ĐÓI NGHÈO, LẠC HẬU Ở VIỆT NAM GẦN NỬA THẾ KỶ NAY. ĐĂ ĐẾN LÚC QUỐC
DÂN VIỆT NAM PHẢI DŨNG CẢM, KIÊN QUYẾT ĐỨNG LÊN GIÀNH LẠI QUYỀN QUYẾT ĐỊNH
VẬN MẠNG CỦA ĐẤT NƯỚC.
Email:
kimau48@yahoo.com or kimau48@gmail.com. Cell: 404-593-4036. Facebook: Kim Âu
NGUYỄN TRƯỜNG TỘ sinh năm 1830, mất năm 1871 tại
Xă Đoài (nay thuộc xă Nghi Diên, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Ngôi mộ của ông
đặt tại xứ Đá Mài làng Bùi Chu, nay thuộc xă Hưng Trung, huyện Hưng Nguyên. Mộ
được xây lại năm 1943 do sự đóng góp của giáo sư Từ Ngọc Nguyễn Lân và một số
nhân sĩ Nghệ Tĩnh và được ghép bằng những tảng đá thanh.
Phía trong cùng của mộ là tấm bia. Bia đặt dựng
đứng. Trên cùng của bia có cây Thập giá. Bề mặt bia ghi rơ đức độ, công lao và
ân tứ của nhà chí sĩ. Hai bên mặt bia có hai câu đối Nôm. Hai bên thành bia cũng
có đôi câu đối chữ Hán.
Mặt bằng trên mộ: nửa phía trong ghi: “Việt Nam
chí sĩ Paolô Nguyễn Trường Tộ tiên sinh: Gia nghị Đại phu Hàn Lâm viện Trực học
sĩ”. Nửa phía ngoài là hai câu thơ (không ghi tên tác giả):
“Nhất thất túc thành thiên cổ hận
Cố đầu hồi thị bách niên cơ”.
Hai câu này có trong ảnh “Ngôi mộ của Nguyễn
Trường Tộ” in ở sách “Nguyễn Trường Tộ - Con người và di thảo” của Trương Bá
Cần, Nhà xuất bản thành phố Hồ Chí Minh, 1988, Trang (Tr.) 493.
Về hai hai câu này, gần đây, có nhiều tài liệu
viết về Nguyễn Trường Tộ cho rằng đó là hai câu thơ do ông Tộ viết ra hay để lại
trước lúc qua đời. Ví như:
Giáo sư Phong Lê (nguyên Viện trưởng Viện Văn
học) tại bài “Bản lĩnh và bi kịch Nguyễn Trường Tộ” in trong tập “Tài liệu Hội
thảo khoa học Nguyễn Trường Tộ, khát vọng canh tân đất nước” ( Nghệ An, tháng
11-2008) viết: “…Trước ngày mất, đó là sự xót xa khi nh́n lại cả một cuộc đời
bôn tẩu và lao lung suy nghĩ mà không thấy có kết quả ǵ:
“Nhất thất túc thành thiên cổ hận
Tái đầu hồi thị bách niên thân”
Tức:
Một bước sa chân hận thành
muôn thuở
Ngoái đầu nh́n lại thân đă
trăm năm”.
Đại tá Đinh Văn Niêm, trong bài “Những người thầy
Nho học và dư luận về cái chết của Nguyễn Trường Tộ” (cũng in ở tập tài liệu
trên) viết rằng, cuối đời Nguyễn Trường Tộ cho là ḿnh đă bị người đời hiểu lầm
nên tâm sự với vợ: “Sự hiểu lầm của triều đ́nh, của quân giặc không có ǵ đáng
sợ, sự hiểu lầm hầu hết của bạn bè hôm nay mới khủng khiếp làm sao!(1) Ông đọc
to câu thơ:
“Nhất thất túc thành thiên cổ hận,
Cố hồi đầu thị bách niên cơ”
(Một bước sa chân ngh́n đời mang hận
Quay đầu nh́n lại, cơ đồ đă hóa trăm năm).
Phó giáo sư Ninh Viết Giao (chủ biên) và Thái Huy
Bích trong sách “Địa chí Văn hóa Hưng Nguyên”, Nhà xuất bản Khoa học xă hội Hà
Nội 2009, tr. 350, mục Nguyễn TrườngTộ trong Chương V, tr. 350, viết: "Ông chết
âm thầm ở làng quê Bùi Chu, để lại hai câu tuyệt mệnh:
“Nhất thất túc thành thiên cổ hận
Tái đầu hồi thị bách niên cơ”
Dịch nghĩa:
Một lần sẩy chân ngàn đời ôm hận
Quay đầu nh́n lại là trăm năm cơ đồ”.
Nguyên văn và lời dịch về hai câu thơ kia của các
tác giả vừa dẫn, chỗ này, chỗ nọ có khác nhau nhưng họ đều cùng thống nhất cho
rằng, đó là hai câu thơ do ông Nguyễn Trường Tộ làm.
Các tác giả nói trên viết như vậy chắc là v́ sự
truyền miệng, hoặc theo Nguyễn Trường Cửu, con trai Nguyễn Trường Tộ trong bài:
“Sự tích ông Nguyễn Trường Tộ”(2). Trong đó, Nguyễn Trường Cửu viết: “Đến năm Tự
Đức thứ 23, tháng 12 ngày 11, truyền đ̣i ông Tộ vào Kinh để đeo học sinh Việt
Nam sang Tây mà học tập. Ông vào đến Kinh th́ bệnh phát lại, xin về uống thuốc
không thành, một lâu một thêm nặng, qua năm sau là năm Tự Đức thứ 24 (1871),
tháng 10 ngày mồng 10, ông Tộ làm một câu thơ rằng:
Nhất thất
túc thành thiên cổ hận,
Tái đầu
hồi thị bách niên cơ.
Đoạn th́ qua đời. Thọ 41 tuổi, táng ở địa phận
Bùi Chu”(3).
Giải nguyên Lê Thước
đă có dựa vào bài “Sự tích ông Nguyễn Trường Tộ” để viết “Tiểu sử Nguyễn Trường
Tộ Tiên sinh” bằng chữ Hán(4), in trên “Nam Phong” số 102, tháng 1-1926. Nhưng
trong đó, Lê Thước không nhắc đến hai câu thơ kia. Có nghĩa rằng, vị Giải nguyên
đă không cho hai câu đó là thơ của Nguyễn Trường Tộ.
Từ Ngọc tức giáo sư
(Gs) Nguyễn Lân, nhà ngôn ngữ học, đương nhiên rất hiểu điển cố của Trung Hoa.
Ông là người đứng ra xây lại mộ của ông Tộ (1943), th́ khi cho khắc hai câu đó,
Từ Ngọc cũng không ghi một ư ǵ thêm (tức, không nói đấy là thơ của người nằm
dưới mộ). Và trong sách “Nguyễn Trường Tộ” do ông viết, suốt 230 trang in(5) có
dành phần XVII với tiêu đề “Văn thơ Nguyễn Trường Tộ” (10 trang) mà trong đó,
ông không ghi hai câu thơ kia.
Tiến sĩ Thần học,
Linh mục Trương Bá Cần với tác phẩm đă dẫn, cũng không có một ư kiến nào nói
rằng hai câu thơ kia là của Nguyễn Trường Tộ.
Trong “Lời giới thiệu” sách “Nguyễn Trường Tộ và
vấn đề canh tân” của Bùi Kha Nxb Văn học, Hà Nội (HN), 2011, Gs. NGND Trần Thanh
Đạm viết: “Các bài viết về tiểu sử của ông (Nguyễn Trường Tộ) trong đó có tài
liệu của gia đ́nh ông cho biết rằng, lúc cuối đời, ông có bày tỏ tâm sự chung
thân của ḿnh bằng hai câu thơ cổ:
Nhất thất túc thành thiên cổ hận/ Tái hồi đầu dĩ bách niên thân”(Một
bước sa chân muôn thuở hận/Quay đầu thân thế đă trăm năm)**.
Xin nhắc lại lời của GS-NGND Trần Thanh Đạm, đó
là “Hai câu thơ cổ”.
Đúng rằng, đấy không phải là thơ của Nguyễn
Trường Tộ mà hai câu ấy có đă từ lâu lắm. Trước khi mất, Giáo sĩ Nguyễn Trường
Tộ đă mượn nó để nói lên tâm sự của ḿnh. Rồi người đời sau ghi hai câu đó lên
mộ của ông.
Vậy, hai câu đó là thơ của ai, viết ra hay đọc lên trong hoàn cảnh nào?
Bên Trung Hoa, vào năm 202 Trước Công nguyên
(TCN) Lưu Bang đánh thắng Hạng Vũ lên làm vua, lập ra nhà Tây Hán. Đến đời Vũ đế
130 -105TCN, nhà Hán cũng chỉ thống trị được vùng Trung Nguyên, c̣n đất Tây Vực
cũng gọi là đất Hồ do người Hung Nô (bấy giờ gọi là Rợ Hồ) chiếm cứ(6). Mà Hung
Nô là một tộc người dũng vơ và gan dạ. Nhà Hán luôn luôn bị họ nḥm ngó và quấy
nhiễu.Các vua Hán ngoài kế “ḥa thân”(7), thường phải cử những nhà ngoại giao
giỏi đi sứ mang theo lễ vật trọng hậu, nhằm giữ yên vùng biên ải giáp giới với
họ.
Rồi đến lượt Tô Tử Khanh, hiệu là Tô Vũ, một
trọng thần của triều Tây Hán phải đi sứ sang Tây Vực.
Qua đấy, chúa của xứ Hung Nô là Thuyền Vu dụ
hàng, Tô Vũ không nghe. Thuyền Vu giở tṛ đe dọa. Tô Vũ cả giận, cầm chiếc chén
đựng rượu bằng ngọc ném vỡ tan ngay giữa sân chầu. Thuyền Vu tái mặt, quát tháo
ầm ĩ rồi sai quan quân áp giải vị sứ giả gan góc này nhốt vào chiếc hang sâu ở
một nơi thật xa khuất, quạnh vắng, không cho ăn, cũng không cho uống, cốt để rồi
chết v́ đói và khát. Sau nhiều ngày, Thuyền Vu cho người đến thám thính th́ thấy
viên sứ giả can trường của nhà Hán vẫn sống. Chúa của đất Hồ đă không biết là
với Tô Vũ, khi khát th́ ông ngậm tuyết, khi đói th́ gặm một tí da cừu khô. Lại
một thời gian nữa, chúa cho người đến lôi vị sứ giả kỳ lạ kia ra khỏi hang sâu
th́ thấy ngài vẫn chưa chết và cũng không chịu quy hàng!
Chúa Hung Nô kinh sợ, tưởng Tô Vũ là thần, không
dám hăm hại nữa mà đày lên đất Bắc, giao cho nuôi một đàn cừu toàn thuộc giống
đực và bảo: “Khi nào có một chú cừu trong số đó đẻ con th́ sẽ tha cho về!”.
Bên nước, ngày càng biệt vô âm tín nên vua Hán
tưởng sứ giả họ Tô đă bỏ mạng nơi xứ Hồ!
C̣n Tô Vũ, sống giữa nơi hoang vu và cực kỳ lạnh
lẽo, không mấy khi có bóng người ấy, ông rất buồn và da diết nhớ về đất tổ. Gặp
mùa hồng nhạn thiên di xuống phía Nam, ông viết lá thư nhờ một cánh chim mang
về. Nhận được tin, vua Hán vô cùng thán phục, mừng rỡ.
Tô Vũ sống nơi khuất vắng của vùng Tây Vực ấy
tính đến 19 năm. Hán Vũ đế qua đời và chúa Hung Nô Thuyền Vu đều đă mất. Bấy giờ
giữa đất Hồ và đế quốc Hán đă tạm ḥa hiếu với nhau nên ông được chúa Hung Nô
tha.
Trên đường về, Tô Vũ gặp Lư Lăng.
Lăng là cháu Lư Quảng, nối đời từ một ḍng tộc là
các danh tướng của nhà Hán. Trong “Sử kư”, tác phẩm lịch sử nổi tiếng của Trung
Hoa thời cổ đại, Tư Mă Thiên đă dành một thiên là “Lư tướng quân liệt truyện” để
viết về Lư Quảng. Ḍng họ này có một thời gian bị sa sút nhưng rồi lại được
thịnh lên khi Lư Lăng đă lớn. Khoảng ba mươi tuổi, Lăng nổi tiếng về bắn cung
giỏi và có ḷng thương yêu binh sĩ, được triều Hán kén để cai quản đạo quân canh
giữ cung Kiến Chương. Nhà vua lại nghĩ là họ Lư đời đời làm tướng, bèn cho Lăng
coi tám trăm quân kỵ rồi trở thành một danh tướng.
Năm 99 TCN, Nhị sư tướng quân là Lư Quảng Lợi
vâng mệnh đem ba vạn quân kỵ đánh Hữu Hiền vương của chúa Hung Nô là Thiền Vu ở
Kỳ Liên Sơn. Đồng thời nhà vua cũng sai Lư Lăng dẫn quân bộ cùng năm ngàn người
thiện xạ ngăn giữ mặt bắc cách Cự Duyên chừng hơn ngàn dặm để chia lực lượng của
Hung Nô, không cho họ tập trung đánh vào Nhị sư, cốt để pḥng ngự cho quân của
Lư Quảng Lợi.
Khi Lư Lăng làm xong nhiệm vụ, sắp đến ngày trở
về th́ bị Thiền Vu đem tám vạn quân vây đánh. Quân của Lăng chỉ có năm ngàn.Tên
bắn đă hết, lính chết quá nửa khi đă giết được khoảng một vạn quân Hung Nô th́
Lăng vừa cho quân rút lui vừa đánh đến tám ngày liền để bảo vệ lực lượng. Khi
trở về chỉ c̣n cách Cư Duyên chừng hơn trăm dặm th́ Quân của Lư Lăng lại bị
người Hung Nô chặn đứt lối đường hẻm. Quân của Lăng thiếu ăn mà Lư Quảng Lợi
không cho người đến phối hợp để chặn địch. Giặc đánh gấp. Rồi Lăng chỉ c̣n trong
tay bốn trăm quân. Họ tan tác chạy về Hán. Chúa Hung Nô dụ hàng. Lăng nghĩ là
ḿnh cũng chẳng có mặt mũi nào về nh́n chúa thượng nữa” nên thuận theo(8).
Khi đă bắt được Lư Lăng, chúa Thiền Vu biết đó là
ḍng dơi của một gia đ́nh danh tướng nối đời và thực tế Lăng đă đánh trận rất
giỏi, bèn đem con gái gả cho và đặt lên địa vị cao.
Ở bên nước, vua Hán nghe tin, giết cả mẹ và vợ
con Lăng. Từ đó về sau, họ Lư mất tiếng(9).
Rồi, khi gặp Tô Vũ trên đường từ giă đất Tây Vực
để về Hán, Lư Lăng cũng đă già ở đất người và tự nh́n lại mà phàn nàn với bạn :
“Nhất thất túc thành thiên cổ hận
Cố hồi đầu thị bách niên thân(10)”
Từ đó, hai câu này đă đi vào văn học cổ Trung Hoa
như một điển cố (allusion). Bởi những ai, khi mắc phải một sai lầm nào đó
trong cuộc đời th́ đều có thể mượn nó để tự thán.
Đời Minh (1368-1644), Dương Nghi viết trong
“Lương minh kư” được đưa vào “Trung Hoa Bách khoa danh phiến” rằng, Đường Bá Hổ
(1470-1524) tức Đường Dần(12) vốn là một cậu bé ham chơi, phóng túng nhưng rồi
tự cải hối, chăm học, đỗ Giải nguyên. Sau đó, người ta phát hiện ra là trong kỳ
thi đó có sự gian lận. Vị Khảo quan bị băi miễn. Bá Hổ v́ tội tiết lộ bài làm
nên bị tước học vị Giải nguyên và phải vào nhà giam. Khi được ra tù, trước bạn
bè, Bá Hổ hối hận, đọc lên:
“Nhất thất túc thành thiên cổ tiếu
Tái hồi đầu thị bách niên nhân”.
Sách “Thành ngữ điển cố” của Trung Hoa, dẫn từ
“Minh sử, Văn uyển liệt truyện, Đường Dần” và “Minh Lương kư” của Minh sử cũng
cho rằng câu ấy kết thúc bằng chữ “Bách niên nhân”.
Cũng trong thư tịch cổ Trung Hoa, một dị bản
khác, Nhất Đẩu trong “Chính kiến vơng”, thời Minh, cũng cho câu đó là của Đường
Bá Hổ…
Đến đời Thanh, cũng câu chuyện về Đường Dần, Ngụy
Tử An trong tác phẩm “Hoa nguyệt ngấn” lại viết:
Nhất thất túc thành thiên cổ hận
Tái hồi đầu thị bách niên thân”.
Như vậy, qua các triều đại từ Minh đến Thanh,
trên đất Trung Hoa, cũng qua nhân vật Đường Bá Hổ, tức Đường Dần mà hai câu thơ
đó đă có những dị bản khác nhau. Vả, Đường Dần chỉ mắc vạ nhỏ, không phải là lỗi
tự thân như Lư Lăng (từ là một kiệt tướng của nhà Tây Hán mà khi thua trận đă
chịu làm con rể của chúa Hung Nô rồi sống quăng đời c̣n lại trên xứ người!). Một
lúc nào đó, sau lúc mắc vạ, Đường Dần đă mượn câu tự thán của Lư Lăng để nói lên
tâm sự ḿnh khi câu đó đă thành một điển cố để người đời dùng nó như một điển
tích trong lối văn tập cú (recueil des textes) vốn được sử dụng rộng răi ở thời
xưa.
Quả là, hai câu thơ trên nguyên văn như thế nào
và ra đời tự bao giờ trên đất Trung Hoa qua các thời đại từ Tây Hán cho đến
Minh, Thanh c̣n là vấn đế cần được thẩm định nhưng chắc chắn đó không phải là
thơ của Nguyễn Trường Tộ.
Nguyễn Trường Tộ mượn câu thơ ấy để bộc lộ tâm sự
của ḿnh trước lúc từ biệt thế gian. Như thế cũng là điều đáng để cho hậu thế
thêm quư trọng về ông.
(1) Theo Thanh Đạm trong Tiểu thuyết “Nguyễn
Trường Tộ”, Nhà xuất bản Nghệ An, 1991, trang 238 - 239 th́ không phải câu đó
Nguyễn Trường Tộ (NTT) nói với vợ mà nguyên văn là “ Một ḿnh ông ( NTT) đi
trong vắng lặng, (nói): Ta đă sai lầm rồi chăng. Một câu hỏi ít lâu nay thường
day dứt ḷng Nguyễn Trường Tộ hôm nay lại nảy ra trong đầu ông: Nếu ngày ấy ta
nhất quyết từ chối, không làm việc cho lă đô đốc Sacne (tướng Pháp chiếm đóng
Gia Định, 1861-1862. CTH) th́… Chao ôi! Sự hiểu lầm của quân giặc không có ǵ
đáng sợ. Sự hiểu lầm của triều đ́nh cũng không đáng sợ là bao. Sự hiểu lầm của
hầu hết bạn bè hôm nay sao mà khủng khiếp! Thật là: Nhất thất túc thành thiên cổ
hận / Tái hồi đầu thị bách niên cơ” .
(2) Giải nguyên Lê Thước đă có dựa vào bài này để
viết “Tiểu sử Nguyễn Trường Tộ Tiên sinh” bằng chữ Hán, in trên “Nam Phong” số
102, tháng 1-1926.
Về sau Linh mục Trương Bá Cần in vào trong
“Nguyễn Trường Tộ- Con người và di thảo”, Sđd, tr. 425-431.
(3), (4) Bài này ông Nguyễn Trường Cửu viết xong
rồi cứ lưu ở trong gia đ́nh, không công bố trên các sách báo. Theo chú thích của
Trương Bá Cần, Sđd, tr.429.
(5) Nxb Nghệ An tái bản 2008.
** Chúng tôi tôn trọng, giữ nguyên cách tŕnh
bày như trong bản in. CTH.
(6) Đến đời nhà Thanh th́ gộp thêm một số vùng
đất khác mà lập ra xứ Tân Cương. Trong đó Tây Vực là phần đất xa khuất và trọng
yếu nhất.
(7) Tức gả công chúa cho chúa Hung Nô để giữ t́nh
giao hảo.
(8) Theo Tư Mă Thiên, “Sử kư” Nxb Văn học, HN
1963, Tr. 370-371.
(9) Ở câu thứ hai này một số bản viết “Tái hồi
đầu…” , lại một số bản ghi là “Cố đầu hồi… “. Chữ cuối của câu cũng ghi khác
nhau là “thân”. “cơ”, “nhân” ….Hoặc ở cuối câu 1 là chữ “Tiếu”…
(10) Ông sinh vào ngày Dần, tháng Dần, năm Dần
nên gọi luôn là Đường Dần.
