Michael Dibdin: “Người ta chẳng bao giờ có bạn mà lại không có kẻ thù,
người ta ghét cái không giống ḿnh, nghĩa là người ta yêu cái giống ḿnh.
Đây chỉ là những chân lư cũ mà chúng ta đang cố gắng khám phá lại sau một
thế kỉ loanh quanh lảng tránh. Những ai phủ nhận những chân lư này đang phủ
nhận chính gia đ́nh ḿnh, di sản, văn hóa và chính bản thân ḿnh!”
Email:
kimau48@yahoo.com or kimau48@gmail.com. Cell: 404-593-4036. Facebook: Kim Âu
1.Việt Nam nằm ở vị trí chiến lược trong bản đồ
địa – chính trị, địa – kinh tế của khu vực và thế giới, lại liền kề một đế chế
hùng mạnh và luôn có tham vọng bành trướng, ngay từ buổi b́nh minh lịch sử của
ḿnh, đă phải đứng trước áp lực xâm lăng từ bên ngoài. Trên thế giới, nhiều quốc
gia – dân tộc cũng đă phải đấu tranh chống ngoại xâm để bảo vệ độc lập chủ
quyền, nhưng có lẽ hiếm có quốc gia – dân tộc nào mà trong lịch sử của ḿnh lại
phải tiến hành nhiều cuộc kháng chiến chống ngoại xâm như Việt Nam, hơn thế, lại
luôn phải đương đầu với những thế lực hùng mạnh vào bậc nhất. Mười mấy cuộc
chiến tranh giữ nước trong hơn hai ngàn năm là một thử thách ghê gớm đối với một
dân tộc như Việt Nam, để đánh thắng các thế lực hùng mạnh từ Tần, Hán đến Tống,
Mông – Nguyên, Minh, Thanh thời cổ trung đại, đến thực dân Pháp, đế quốc Mỹ thời
cận hiện đại. Chính truyền thống đấu tranh chống ngoại xâm đă trở thành nhân tố
hàng đầu đưa tới sự h́nh thành và phát triển của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam –
một di sản, một giá trị tinh thần cốt lơi, nổi bật nhất của dân tộc Việt Nam.
Trong cuộc trường chinh giữ nước, dù chịu nhiều
gian khổ, hy sinh, nhưng dân tộc Việt Nam đă vượt qua tất cả, giữ vững nền độc
lập, chủ quyền và toàn vẹn lănh thổ. Giành thắng lợi cuối cùng, nhưng không phải
không có những thất bại: thất bại của An Dương Vương trong cuộc kháng chiến
chống Nam Việt năm 179 TCN, thất bại của Hồ Quư Ly và nhà Hồ trong cuộc kháng
chiến chống Minh đầu thế kỷ XV, thất bại của nhà Nguyễn trong cuộc kháng chiến
chống Pháp cuối thể kỷ XIX. Thất bại là tạm thời, nhưng cái “tạm thời” của lịch
sử ấy đă khiến chúng ta phải trả giá bằng hơn một ngh́n năm Bắc thuộc, hơn tám
mươi năm Pháp thuộc, và ngay cả khi chủ hơn hai mươi năm dưới ách đô hộ của nhà
Minh, nhưng với chính sách cai trị cực kỳ tàn bạo và thâm độc, phần lớn các di
sản văn hiến cả một thời đại Lư – Trần “có tiếng văn minh đă bị hủy diệt, vận
mệnh quốc gia – dân tộc đứng trước thử thách cực kỳ hiểm nghèo.
2.Thắng lợi hay thất bại đều
có nguyên nhân và đều để lại những bài học lịch sử sâu sắc, c̣n nguyên giá trị
đến ngày nay.
2.1. An Dương Vương để mất
nước v́ mất cảnh giác(1).
Nước Âu Lạc thời An Dương Vương ra đời vào năm
208 trước TCN, là sự tiếp nối và phát triển từ nước Văn Lang thời các vua Hùng
ra đời khoảng thế kư V-VII TCN. Dời trung tâm từ vùng trung du phong Châu (Phú
Thọ), An Dương Vương và quân dân Âu Lạc bấy giờ cũng đồng thời bắt tay vào một
nỗ lực phi thường: chỉ trong một thời gian ngắn, một ṭa thành đồ sộ và độc đáo
đă được hoàn thành: thành Cổ Loa. Có thành cao hào sâu thủy bộ liên hoàn, vũ khí
lợi hại (nỏ thần), trong ngoài phối hợp… cùng sự đoàn kết trên dưới một ḷng, An
Dương Vương và quân dân Âu Lạc đă đứng vững trước nhiều cuộc tiến quân xâm lược
của Triệu Đà nước Nam Việt. Tuy nhiên, từ quư tộc đến chúng dân Âu Lạc bấy giờ
h́nh như vẫn c̣n quá “chất phác, hồn nhiên”, mà kẻ thù th́ đă lắm “xảo quyệt,
mưu mô”, nên cuối cùng Âu Lạc đă bị Nam Việt thôn tính. Nguyên nhân mất nước dồn
cả vào một lỗi lầm của Mỹ Châu nhẹ dạ tin người:
Tôi kể ngày xưa chuyện Mỹ Châu,
Trái tim lầm chỗ để trên đầu.
Nỏ thần vô ư trao tay giặc,
Nên nỗi cơ đồ đắm biển sâu(2).
An Dương Vương chắc xé ḷng khi phải rút gươm
chém đầu con gái – sự đau đớn cần thiết giúp người Việt nhận thức ra phải làm ǵ
để tồn tại và tiến lên trong một bối cảnh mà xâm lăng từ bên ngoài sớm trở thành
áp lực. Đó hẳn là bài học lớn đầu tiên của người Việt trước họa xâm lăng. Chỉ có
điều, chúng ta đă phải trả giá quá đắt cho bài học này: nước mất, nhà tan, cơ đồ
Âu Lạc ch́m đắm trong đêm trường Bắc thuộc ngh́n năm.
2.2. Hồ Quư Ly để mất nước v́
không nhận thức được vai tṛ của nhân dân.
Cuối thế kỷ XIV, Đại Việt lâm vào khủng hoảng:
chính quyền trung ương suy yếu kinh tế - nhất là kinh tế nông nghiệp- suy sụp,
xă hội bất ổn. Yêu cầu của lịch sử lúc này là phải khôi phục lại sức mạnh của
chính quyền trung ương, củng cố nền thống nhất quốc gia, phát triển kinh tế, ổn
định xă hội. Cải cách do Hồ Quư Ly khởi xướng vào cuối thời Trần là một cuộc cải
cách toàn diện (chính trị, kinh tế, xă hội, tư tưởng, văn hóa, giáo dục), về cơ
bản là nhằm đáp ứng các mục tiêu trên. Tuy nhiên có đụng chạm đến nhiều đối
tược, đặc biệt là tầng lớp quư tộc gắn với các điền trang. Đây là một lư do mà
ngay trong quá tŕnh chuẩn bị cũng như khi cuộc kháng chiến chống xâm lược Minh
diễn ra, Hồ Quư Ly đă không quy tụ được mọi tầng lớp nhân dân đoàn kết dưới cùng
một ngọn cờ cứu nước.
Nhưng điều quan trọng hơn là chỗ Hồ Quư Ly đă
không nhận thức được vai tṛ quyết định của nhân dân trong chiến tranh giữ nước,
điều mà trước đó Trần Quốc Tuấn đă tổng kết: “Khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ
bền gốc, đó là thượng sách giữ nước vậy”(3). Đường lối giữ nước mà Hồ Quư Ly chủ
trương chủ yếu dựa vào quân đội, với đội quân trăm vạn như ông hằng ao ước: “Làm
sao có được trăm vạn quân để chống lại giặc phương Bắc”(4). Để hiện thực hóa ước
muốn này, Hồ Quư Ly đă áp dụng nhiều biện pháp và đă đạt được những kết quả nhất
định. Ông cho làm sổ hộ tịch trong cả nước để kiểm soát dân đinh, nhằm tăng quân
số”(5), tổ chức lại quân đội bao gồm nhiều binh chủng, trang bị của quân đội đạt
tŕnh độ khá cao trong tương quan kỹ thuật quân sự thời đại bấy giờ. Đồng thời,
một hế thống pḥng ngự được gấp rút xây dựng chạy dài từ vùng chấn núi Tản Viên
(Ba V́, Hà Nội) men theo bờ Nam sông Đà, sông Hồng, sông Luộc, sông Thái B́nh
đến bến B́nh Than (Chí Linh, Hải Dương), dài hơn 700 dặm (400km). Chủ động chuẩn
bị như vậy nên Hồ Quư Ly và nhà Hồ không bất ngờ trước cuộc chiến tranh xâm lược
của nhà Minh. Tuy nhiên, chính con trai ông – Tả tướng quốc Hồ Nguyễn Trừng lại
có nhận thức khác khi nói: “Thần không sợ đánh, chỉ sợ ḷng dân không theo thôi”
(6).
Cuộc xâm lăng đại quy mô của nhà Minh diễn ra vào
cuối năm 1406, và cuộc kháng chiến của nhà Hồ dù có gây cho đối phương khó khăn
bước đầu nhưng đă mau chóng thất bại hoài toàn vào giữa năm 1407. “Đối với Hồ
Quư Ly và nhà Hồ thất bại của cuộc kháng chiến là một bi kịch lịch sử để lại
nhiều bài học cay đắng, và từ đó càng khẳng định hơn nữa những kinh nghiệm thắng
lợi có tính quy luật trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta mà nhân tố
quyết định là sức mạnh đoàn kết dân tộc và chiến lược quân dự chiến tranh nhân
dân”(7).
Nguyễn Trăi chắc đă suy ngẫm nhiều trước khi làm
bài thơ Quan hải có thể coi là một tổng kết sâu sắc về nguyên nhân thất bại
trong cuộc kháng chiến chống Minh của nhà Hồ, cũng như đánh giá về con người Hồ
Quư Ly:
Thung mộc trùng trùng hải lăng tiền,
Trầm giang thiết tỏa diệt đồ nhiên.
Phúc chu thủy tín dân do thủy,
…
Họa phúc hữu môi phi nhất nhật,
Anh hùng di hận kỷ thiên niên.
Dịch là:
Lớp lớp rào lim ngăn sóng biển,
Khóa sông xích sắt cũng vậy thôi.
Lật thuyền mới rơ dân như nước,
…
Họa phúc gây mầm không một chốc,
Anh hùng để hận mấy trăm đời(8).
2.3. Nhà Nguyễn để mất nước v́
để đất nước trở nên kiệt quệ, lại yếu đuối và hèn nhát trước cuộc xâm lăng của
thực dân phương Tây.
Năm 1802, nhà Nguyễn được thành lập sau thắng lợi
trong cuộc chiến chống lại nhà Tây Sơn. Nh́n một cách khách quan, nhà Nguyễn đă
có những đóng góp đáng ghi nhận đối với lịch sử dân tộc: một nền thống nhất được
thiết lập cả về lănh thổ và thể chế, thực thi và khẳng định chủ quyền biển đảo –
nhất là với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, kiện toàn bộ máy quản lư đặc
biệt là những cải cách hành chính địa phương, di sản văn hóa cực kỳ đồ sộ… Tuy
nhiên, những hạn chế trong quản lư và phát triển quốc gia (chính sách kinh tế
lạc hậu, tư tưởng Nho giáo thủ cựu, đối ngoại không sáng suốt…) khiến cho đất
nước trong suốt nửa thế kỷ dưới sự cầm quyền của nhà Nguyễn không có được sự
chuyển biến lớn, căn bản nào.
Năm 1858, Pháp nổ súng xâm lược, và mặc dù phải
kéo dài hơn một phần tư thế kỷ (1884), nhưng cuối cùng đất nước đă rơi vào ách
đô hộ của thực dân phương Tây. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến thất bại của cuộc
kháng chiến chống Pháp cuối thế kỷ XIX nhưng rơ ràng, so sánh tương quan lực
lượng về kinh tế, khí tài. Việt Nam thua kém Pháp rất nhiều. Tại sao ta yếu?
Không thể ngụy biện đơn giản rằng, phương Đông, trong đó có Việt Nam, tránh sao
được chủ nghĩa thực dân. Rơ ràng nhà Nguyễn phải chịu trách nhiệm về sự suy yếu
của đất nước. Sự suy yếu là v́ phải huy động nhiều sức người sức của để xây dựng
các công tŕnh như kinh thành, lăng tẩm hay để đàn áp các cuộc nổi dậy, nhưng
chủ yếu là do chính sách quản lư và phát triển đất nước lạc hậu, bất cập. Đă
thế, khi cuộc xâm lăng của thực dân Pháp diễn ra, triều đ́nh nhà Nguyễn lại
không thể hiện được quyết tâm kháng chiến, bỏ lỡ nhiều cơ hội, để rồi cam tâm kư
kết các hiệp ước dâng đất nước ta cho Pháp.
Ba lần thất bại để lại ba bài học lớn. Chính lúc
này, trong bối cảnh quan hệ khu vực và quốc tế nhiều diễn biến phức tạp và khó
lường, người Việt Nam cần phải khắc sâu những bài học đó. Phải luôn luôn cảnh
giác, để không bị bất ngờ trong bất kỳ t́nh huống nào; phải trên dưới một ḷng
để có được sự đồng thuận cao trong nhân dân và giữa nhân dân với lănh đạo; phải
phát triển đất nước vững mạnh về tiềm lực kinh tế, quốc pḥng, cả vật chất và
tinh thần; và khi Tổ quốc bị xâm lăng th́ phải có quyết tâm chiến đấu đến cùng
v́ độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lănh thổ. Điều tưởng như đơn giản đó, kể ra
không hề mới, mà dường như người Việt Nam nào hôm nay cũng nhận thức được ấy,
dân tộc Việt Nam, ông cha ta đă phải trả bằng cả giang sơn gấm vóc và những
tháng năm đằng đẵng kiếp nô lệ.
Công cuộc bảo vệ nền độc lập dân tộc, chủ quyền
và toàn vẹn lănh thổ hiện nay đ̣i hỏi chúng ta phải có một sức mạnh nội lực đủ
để đương đầu với bất kỳ thử thách nào, bất kỳ thế lực nào. Nội lực phải được
hiểu bao gồm cả sức mạnh vật chất và sức mạnh tinh thần. Chúng ta chỉ có thể bảo
vệ được độc lập dân tộc, chủ quyền và toàn vẹn lănh thổ khi chúng ta phát huy
được cao độ sự tổng hợp của cả hai nguồn sức mạnh đó.
Sức mạnh tinh thần đó là chủ nghĩa yêu nước được
kết tinh từ t́nh yêu quê hương đất nước; là t́nh yêu đồng bào với tinh thần
“người trong một nước phải thương nhau cùng”; là ḷng tự hào về lịch sử vẻ vang
và nền văn hóa dân tộc mà ngay từ đầu thế kỷ XV Nguyễn Trăi đă tổng kết: “Như
nước Đại Việt ta từ trước; Vốn xưng nền văn hiến là đâu”; là tinh thần độc lập
dân tộc – mục tiêu tối thượng và nghĩa vụ thiêng liêng của mọi thế hệ người Việt
Nam; là ư thức sâu sắc về chủ quyền quốc gia và kiến quyết bảo vệ vững chắc chủ
quyền đó với tinh thần “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”; là niềm tự tôn, tự hào
dân tộc… Truyền thống đó, chủ nghĩa đó được h́nh thành qua mấy ngh́n năm lịch
sử, qua hàng ngh́n năm dưới ách đô hộ ngoại bang, qua mười mấy cuộc chiến tranh
giữ nước lớn nhỏ, được chung đúc thành sản phẩm tinh thần quư giá, trao truyền
từ thế hệ này đến thế hệ khác. Những phức tạp của t́nh h́nh khu vực vừa qua, khi
chủ quyền và toàn vẹn lănh thổ quốc gia bị đe dọa, một lần nữa mới thấy, qua
những ǵ mà người Việt Nam, trong cũng như ngoài nước, biểu thị bằng thái độ và
hành động, đă cho cả thế giới thấy rằng, với người Việt Nam th́ chủ quyền lănh
thổ quốc gia là thiêng liêng đến như thế nào, rằng người Việt Nam có thể làm tất
cả để bảo vệ chủ quyền thiêng liêng đó.
Tuy nhiên, chỉ nội lực tinh thần thôi th́ chưa
đủ. Phải phát huy nội lực đó trong xây dựng để phát triển sức mạnh vật chất. Chủ
nghĩa yêu nước phải được “kích hoạt” để biến thành nội lực phát triển, xây dựng
một nước Việt Nam hùng mạnh, có đủ sức mạnh vật chất – tinh thần để bảo vệ vững
chắc nền độc lập dân tộc, chủ quyền và toàn vẹn lănh thổ.
…………….
Nguồn: Tạp chí Lịch sử quân sự, số 3.2016
(1)Những nguyên nhân mất
nước tổng kết ở đây (cũng như dưới thời Hồ và Nguyễn) được hiểu là nguyên nhân
cơ bản, không phải là nguyên nhân duy nhất).
(2)Trích bài thơ “Tâm sự”
của Tố Hữu, in trong tập Ra trận (1967).
(3),(4),(5) Đại Việt sử kư
toàn thư, tập II, Nxb KHXH,H,1998,tr.79;201;211.
(6)Quân đội đó chắc chắn
đông, như sử chép: “Đến đây, sổ làm xong, tính số người từ 15 tuổi trở lên, 60
tuổi trở xuống được gấp bội so với trước. Cho nên năm Thiệu Thành thứ 29 (1402)
“điểm binh càng nhiều” (Đại Việt sử kư toàn thư, tập II, Sđd, tr.201). Không có
số liệu chính xác, cụ thể là bao nhiêu sông chắc không thể có trăm vạn triệu
quân như mơ ước của Hồ Quư Ly.
(7)Phan Huy Lê (Chủ biên),
Lịch sử Việt Nam, tập II, Nxb Giáo dục, H,2012, tr.47.
(8)Bản dịch của Đào Duy Anh,
in trong Nguyễn Trăi toàn tập, Nxb KHXH,H,1976. Tr.280-281.
