SỰ THẬT LỊCH SỬ VÀ HƯ CẤU NGHỆ THUẬT

Đỗ Ngọc Yên

Vấn đề này tưởng chừng đã được giải quyết xong từ lâu. Vậy mà, khi xem xét, đánh giá một tiểu thuyết, truyện ngắn hay trường ca về đề tài lịch sử, không ít người luôn tìm cách đem sự thật lịch sử được ghi chép lại ở các tập biên niên sử hay các giáo trình lịch sử do các nhà sử học viết ra làm công cụ giảng dạy cho học sinh, sinh viên ra để so sánh với những sự kiện, nhân vật lịch sử trong các tác phẩm văn chương.

*

1. Trước hết nếu các chi tiết được phản ánh trung thực gần như sao chép sự thật đã và đang xảy ra trong đời sống thực thì cùng lắm đấy chỉ là một cuốn biên niên sử, chứ không thể là một tác phẩm văn học nghệ thuật (VHNT). Bởi lẽ một thuộc tính cơ bản nằm ngay trong bản chất cấu thành của tác phẩm VHNT là sự tưởng tượng chủ quan của nghệ sỹ. Ngay cả khi một sự kiện lịch sử được đưa vào tác phẩm VHNT tưởng như giống hệt sự kiện đó đã từng diễn ra trong đời sống thực, thì nó cũng đã phải thông qua lăng kính chủ quan của chủ thể sáng tạo - nghệ sỹ. Lăng kính chủ quan của nghệ sỹ giống như một cái filter chắt lọc và loại bỏ tất thảy những gì không mang lại giá trị thẩm mỹ cho hình tượng tác phẩm theo quan niệm của mỗi người.

Một mặt, nhà nghệ sỹ vừa phải tôn trọng đến mức tối đa sự thật lịch sử, nhưng  mặt khác bằng cảm xúc, tài năng cá nhân, anh ta cần phải sáng tạo ra một lịch sử khác, mà tôi gọi là lịch sử của VHNT. Nhưng như vậy không có nghĩa anh ta chỉ là người sao chép lại nguyên si những sự kiện đã từng xảy ra trong đời sống thực. Tôi rất tâm đắc với câu nói nổi tiếng của đại thi hào Nga Macxim Goorki khi ông ta nói về vai trò của cảm xúc và tưởng tượng cá nhân trong sáng tạo nghệ thuật một cách thật sự hóm hỉnh đại ý rằng: Nếu một bài thơ viết về chiếc bánh mỳ mà không có gì khác chiếc bánh mỳ thì người ta sẽ chọn chiếc bánh mỳ, chứ không ai chọn bài thơ cả.

Đã nói đến sự tưởng tượng chủ quan của nghệ sỹ cũng có nghĩa là thừa nhận tính không đồng nhất giữa sự thật lịch sử đã từng tồn tại trong đời sống thực và các chi tiết, sự kiện đó được phản ánh vào trong tác phẩm VHNT. Người nghệ sỹ có thể bớt đi hay thêm vào, nhấn mạnh hay làm lu mờ đi một vài chi tiết nào đó phục vụ cho ý tưởng sáng tạo của mình là điều dễ hiểu. Một chi tiết hay một nhân vật nào đó được thêm vào không nhất thiết là có thật, ngược lại nó có thể hoàn toàn được tạo nên bởi sự tưởng tượng chủ quan của nghệ sĩ, cốt sao cái lịch sử trong tác phẩm không trở thành một cái gì đó hoàn toàn xa lạ với cái lịch sử đã từng tồn tại trong đời sống thực. Hơn thế việc bớt đi hay thêm vào các chi tiết, nhân vật nào đó phải nhằm mục đích tái hiện lại lịch sử ở một cấp độ cao hơn và vì thế nó còn thật hơn cái sự thật mà mọi người đã từng biết từ sự trải nghiệm cá nhân hay từ những cuốn biên niên sử.

2. Đại văn hào Liev Toltoi đã từng nói đại ý rằng: khi sáng tạo hình tượng cô Anna trong tác phẩm Anna Karenina thì trong đầu ông ta có tới hàng ngàn cô Anna khác nhau. Còn đại văn hào Lỗ Tấn cũng nói tương tự như vậy khi mọi người hỏi về nhân vật nổi tiếng A.Q trong tác phẩm A.Q chính truyện của ông. Lỗ Tấn đã nói một cách đại ý rằng: nhân vật A.Q của ông có cái đầu ở Triết Giang, cái thân ở Thượng Hải, và đôi chân ở Quảng Đông... Tuy vậy, rõ ràng cái anh chàng A.Q và cô Anna là đại diện cho một lớp người nguyên mẫu bằng xương bằng thịt, có những nét tương đồng về tính cách và các điều kiện xã hội nên nó mang tính khái quát cao thông qua trí tưởng tượng và khả năng hư cấu của nhà văn.

Vấn đề ở đây không phải là được hay không được quyền hư cấu, hay sự so le giữa sự thật lịch sử và hình tượng nghệ thuật, mà chính là giới hạn của sự so le ấy đến đâu và như thế nào để công chúng có thể chấp nhận được. Người nghệ sỹ có quyền hư cấu thông qua cảm xúc và tưởng tượng bằng những kinh nghiệm chủ quan của anh ta. Nói một cách chính xác hơn anh ta hoàn toàn có quyền tái hiện lịch sử theo cách riêng của mình. Nhưng tuyệt nhiên người nghệ sỹ không được phép bịa đặt ra lịch sử. Dù khả năng sáng tạo của anh ta có dồi dào và bay bổng đến đâu thì cũng không thể bịa đặt 100% ra một nhân vật lịch sử có thật đã từng tồn tại. Chẳng hạn như trận chiến đấu chống quân Tống trên bờ sông Như Nguyệt của Lý Thường Kiệt diễn ra vào năm 1076 là một sự thật lịch sử cho đến nay không một ai chối cãi. Vì thế trong tác phẩm VHNT không thể nói rằng trận chiến đấu là do Lê Lợi cầm quân hay Lý Thường Kiệt chống quân Tống ở Nghệ An vào thế kỷ XVIII chẳng hạn, là hư cấu nghệ thuật. Cũng vậy triều đại nhà Hồ chỉ tồn tại trong vòng 7 năm từ 1400- 1407 không thể nói thành 70 năm, tức là từ 1400- 1470 được. Làm như thế gọi là xuyên tạc và bịa đặt ra lịch sử, chứ không phải là hư cấu nghệ thuật.

3. Trong tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh hình tượng quận chúa Quỳnh Hoa, người vợ quá cố của Hồ Nguyên Trừng, con trai của Hồ Quý Ly, là một nhân vật hoàn toàn hư cấu nhằm bộc lộ và nhấn mạnh thêm tính cách Hồ Nguyên Trừng, một con người đầy lòng trắc ẩn nên dễ dàng tha thứ cho người khác. Nhưng cơ bản toàn bộ giai đoạn thật lịch sử thời cuối Trần đầu Hồ không vì thế bị bóp méo hay xuyên tạc. Cũng tương tự như thế đoạn miêu tả Hồ Quý Ly đứng lặng im phía sau để chờ vợ cầu kinh bên bàn thờ Phật là do nhà văn Nguyễn Xuân Khánh hư cấu nên, nhưng lại hoàn toàn có thể chấp nhận được. Bởi lẽ trong các tài liệu lịch sử còn lưu trữ được về Hồ Quý Ly không có chi tiết đó. Nhờ vào những chi tiết đó mà bạn đọc hôm nay có thêm điều kiện để hiểu rõ một nét tính cách của ông vua nhà Hồ. Đó chính là ở chỗ sâu thẳm còn có một Hồ Quý Ly cô đơn và hướng thiện. Cũng vì thế qua tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh, người đọc lại có thêm cơ hội để nhận thức sâu hơn sự thật lịch sử thời bấy giờ. Giai đoạn lịch sử đó đã nảy sinh ra những con người táo bạo, cách tân, mưu lược, đầy tham vọng và  cô đơn như Hồ Quý Ly; anh hùng, dũng mãnh, có tài binh lược như hai vị tướng Trần Khát Chân, Phạm Khả Vĩnh; lũ người bất tài vô dụng, nhưng trung thành với một triều đại đã mục nát như Trần Nguyên Hàng, Nguyên Dận, Nguyên Uyên; và còn có cả những người như quận chúa Quỳnh Hoa, cô gái Thanh Mai... những người phụ nữ rất mực thuỷ chung, hết lòng thương yêu chồng con và cũng sẵn sàng xả thân vì nghĩa lớn.

Truyện Kiều của Đại thi hào Nguyễn Du cũng là một minh chứng sinh động về mức độ chuẩn xác giữa nguyên tác và các bản sao chép của hậu thế. Chắc gì bản tiếng Việt mà chúng ta đang có trong tay hiện nay đã hoàn toàn xác thực so với nguyên tác Truyện Kiều của Nguyễn Du đã viết cách đây gần 200 năm về trước. Bởi lẽ, cách đây chưa lâu, người ta lại tìm thấy những dị bản Truyện Kiều khác ở tận bảo tàng Louvre tại Paris, Pháp. Ấy là chưa kể đến các văn bản Truyện Kiều được nhiều người khác nhau dịch ra các thứ tiếng Nga, Anh, Pháp,... thì khả năng sai lệch của nó là khó tránh khỏi.  

4. Đại văn hào Liev Toltoi, người đã sáng tạo ra bộ tiểu thuyết bất hủ Chiến tranh và Hoà bình viết về cuộc chiến tranh ái quốc vĩ đại của nhân dân Nga dưới sự chỉ huy của nguyên soái Kutuzov chiến đấu chống lại sự xâm lăng của quân viễn chinh Pháp do Napoléon cầm đầu, có bao nhiêu phần trăm sự thật và bao nhiêu phần trăm hư cấu, đến nay vẫn chưa ai dám khẳng định một cách chắc chắn được. Cũng tương tự như vậy, trên văn đàn thế giới có biết bao tác phẩm căn chương viết về/có liên quan đến các sự kiện lịch sử như: Don Quijote (Đôn Ki-ô-tê) của Miguel de Cervantes và Les Trois Mousquetaires (Ba người lính ngự lâm) của Alexandre Dumas là những tiểu thuyết lịch sử được hư cấu phần lớn,…nhưng chẳng mấy ai quan tâm đến sự đúng sai của những sự kiện lịch sử đã được các nhà nghệ sĩ tái hiện trong tác phẩm so với nguyên mẫu lịch sử. Dù rằng cái gọi là nguyên mẫu lịch sử đó, cả những người đương thời lẫn hậu thế không ai dám chắc đấy là sự thật lịch sử một trăm phần trăm.

Mặt khác, người nghệ sĩ phản ánh lịch sử chủ yếu là bằng các cung bậc của cảm xúc và tình cảm cá nhân, chứ không dừng lại ở ranh giới đúng - sai của nguyên mẫu lịch sử như các nhà biên niên sử thường làm. Tính không đồng nhất giữa sự thật đã từng tồn tại như nó vốn có trong đời sống thực và những sự kiện được phản ánh trong tác phẩm văn học nghệ thuật chính là hư cấu nghệ thuật, một đặc trưng cơ bản của sáng tạo văn học nghệ thuật.

Cũng không phải đến gần đây các tác phẩm văn chương Việt mới viết về/có liên quan đến các sự kiện lịch sử, mà trước đấy có Bóng nước Hồ Gươm của Chu Thiên đã từng viết về/có liên quan đến Lê Lợi, Nguyễn Trãi ở Đông Quan của Nguyễn Đình Thi viết về/có liên quan đến Nguyễn Trãi, rồi Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác viết về/có liên quan đến Hoàng đế Quang Trung- Nguyễn Huệ,...nhưng không thấy ghi lại những cuộc tranh luận về vấn đề lịch sử đã được đặt ra và phản ánh trong các tác phẩm ấy của họ. Riêng đối với Phẩm tiết của Nguyễn Huy Thiệp ra đời cách đây hơn 20 năm đã viết về/có liên quan đến vị vua triều Nguyễn là Quang Trung- Nguyễn Huệ,... cũng đã từng xảy ra cuộc tranh luận khá sôi nổi. Đấy là chuyện của hơn hai mươi năm về trước khi chúng ta mới bắt đầu bước vào thời kỳ đổi mới đất nước.

Những sự kiện và nhân vật lịch sử mà ngày nay chúng ta biết được về nhà Hậu Lê mà tiểu thuyết Hội thề của nhà văn Nguyễn Quang Thân đã mô tả về/có liên quan đến cũng được dịch từ nguyên bản chữ Hán/Nôm ra tiếng Việt hiện đại, nên thật khó có thể nói rằng mọi bản dịch đều chính xác tuyệt đối so với nguyên tác.

5. Như vậy, có thể thấy, dù có chân thực đến mấy thì nhận thức lịch sử cũng chỉ mang tính chất tương đối, vì các sự kiện lịch sử như nó vốn có, là những cái đã từng tồn tại trong lịch sử chứ không phải những cái đang tồn tại hôm nay, nên rất khó có thể kiểm chứng được độ xác tín của nó, cái mà người đương thời có đã không ít hơn một lần bị tam sao, thất bản. Nếu mỗi người cầm trong tay một văn bản về một sự kiện, nhân vật lịch sử nào đấy rồi đem ra đối chiếu, tranh biện, chắc chắn ai cũng sẽ nói văn bản của mình là đúng, còn văn bản của người kia là sai. Vậy văn bản nào đúng/sai sẽ là một câu chuyện chẳng bao giờ có hồi kết. Âu đấy cũng là lý do chính đáng làm nên sự tồn tại của khoa nghiên cứu lịch sử và ngành văn bản học. Tóm lại, lịch sử và văn chương không bao giờ là một cặp song sinh cả.

Sẽ là sai lầm nếu ai đó cho rằng khi tái hiện những sự kiện và nhân vật lịch sử, người nghệ sỹ không được phép làm thay đổi lịch sử như nó vốn có. Ngay cả những cuốn biên niên sử đương thời hay hậu thế cũng không thể nào ghi chép một cách đầy đủ và chi tiết những sự kiện đã từng xảy ra. Bởi vì những sự thật đó được ghi chép lại còn bị các điều kiện kinh tế, chính trị, đạo đức, lịch sử và xã hội đương thời, cũng như tri thức, tầm hiểu biết và cái tâm của nhà chép sử chế định, nên tính nghiêm ngặt lịch sử đã ít nhiều bị giảm thiểu. Theo tôi vấn đề này đã được Nguyễn Xuân Khánh lý giải một cách khá thuyết phục qua sự hư cấu hình tượng nhà chép sử Văn Hoa trong tiểu thuyết Hồ Quý Ly của ông. Như vậy điều quan trọng chỉ còn là mức độ và giới hạn cho phép nhà nghệ sỹ hư cấu khi sáng tạo các sự kiện lịch sử trong tác phẩm VHNT để làm sao cho công chúng có thể tiếp nhận được bộ mặt của lịch sử qua tác phẩm còn thật hơn cái lịch sử đã từng tồn tại. Điều đó hoàn toàn phụ thuộc vào tài năng sáng tạo của nghệ sỹ./.

http://vanvn.net/van-hoc-voi-doi-song/su-that-lich-suva-hu-cau-nghe-thuat/496

Đạt đến hư cấu mới thực sự là văn học

Có người từng nói: sự phát triển của văn học thực chất là quá trình thoát ra khỏi lịch sử và hư cấu. Khi nào đạt đến hư cấu thì mới thực sự là văn học. Pgs.Ts Lưu Khánh Thơ nhận định: “Đã là văn học phải có hư cấu và đọc văn phải khác đọc sử”.

Cảm hứng lịch sử vẫn là mạch chính trong văn học đương đại Việt Nam, với nhiều tác phẩm gây chú ý của các nhà văn: Nguyễn Huy Thiệp (Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết), Nguyễn Xuân Khánh (Hồ Quý Ly), Trần Chiến (Cậu ấm; Gót Thị Mầu, đầu Châu Long), Nguyễn Ngọc Tiến (Me Tư Hồng)… Tại tọa đàm Trong văn có sử – sự giao thoa của tư duy về quá khứ, do NXB Trẻ tổ chức, Ts Trần Trọng Dương, Viện Nghiên cứu Hán Nôm cho rằng: viết văn bám khá chặt vào sự kiện lịch sử vốn là truyền thống của phương Đông. Điều đó tạo ra những tác phẩm văn học mang tính sử liệu. Tuy nhiên, những cuốn sách như vậy rất dễ khiến bạn đọc “rơi vào bẫy”, bởi chúng không phải lúc nào cũng tạo nên từ sử liệu, mà có cả hư cấu. Ví dụ, Hoàng Lê nhất thống chí có đoạn nói về vua Lê Chiêu Thống mở tiệc để đón người xâm lăng vào trong kinh thành Thăng Long. Ảnh hưởng của nhân vật điển hình trong tác phẩm này khiến Lê Chiêu Thống được dựng lên như một biểu tượng của sự bán nước. Biểu tượng ấy ăn sâu bám rễ trong suy nghĩ của người nghiên cứu sử nhiều thế hệ, của nhiều tầng lớp nhân dân. Trong khi sử liệu, thư từ ngoại giao cho thấy, chi tiết ấy không phải sự thật.

Lịch sử được các nhà văn khai thác theo nhiều cách: có thể dựa vào thông tin tư liệu để dựng nên câu chuyện về một thời kỳ, một nhân vật có thật; hoặc chuyện xưa viết lại; cũng có tác phẩm chỉ lấy cảm hứng, không khí lịch sử, nhà văn hư cấu hoàn toàn… Dù có phần nào dựa trên sự thật, nhưng quá khứ mà các tác phẩm văn học thể hiện vẫn là cái nhà văn tưởng tượng, theo cách nhìn của nhà văn, không phải thứ mặc định, hay cái đã diễn ra. Tuy nhiên, một cộng đồng thường nuôi dưỡng niềm tin về quá khứ. Khi viết tác phẩm, niềm tin cá nhân của nhà văn đối diện với niềm tin của cộng đồng là điều không đơn giản. Từng có nhà văn bị phê phán gay gắt khi viết về giai đoạn lịch sử, nhân vật lịch sử trái ngược với suy nghĩ của cộng đồng. Nhà văn phải có tư duy mạnh mẽ mới có thể viết tiểu thuyết không kể lại, minh họa lịch sử. Cũng bởi vậy mà nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên nhận xét: “nhiều nhà tiểu thuyết lịch sử Việt Nam vẫn sợ, viết nương theo lịch sử”.

Không phải ngẫu nhiên con người có xu hướng muốn viết và muốn đọc văn viết về lịch sử. Theo Ts Trần Ngọc Hiếu, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội: “Khi bế tắc trong hiện tại, người ta tìm về quá khứ. Viết về lịch sử như cách để nhà văn nói câu chuyện hiện tại, tạo ra sự móc nối giữa quá khứ và hiện tại. Ở mức độ nào đó, tiểu thuyết lịch sử ở Việt Nam lúc này vẫn là câu chuyện về hiện tại nhiều hơn là câu chuyện của quá khứ. Các trang viết về lịch sử ấy giống như truyện ngụ ngôn”. Tuy nhiên, ngoài việc mượn xưa nói nay, các nhà văn viết về lịch sử còn để giải phóng cái nhìn, bởi nhiều khi người ta nhìn quá khứ một chiều. Nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến viết Me Tư Hồng dựa trên tư liệu ít ỏi về một nhân vật có thật, giúp độc giả thấy cách người ta nhìn nhận phụ nữ cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Trên cơ sở những tư liệu có được, nhà văn hư cấu, chắp nối để tạo ra nhân vật cô Tư Hồng khác so với những người đi trước đã viết, hoặc những người thời đó từng nghĩ. Hoặc, dựa trên những tư liệu khảo cứu về Hà Nội và từ những nguyên mẫu, nhà văn Trần Chiến đã cho ra đời Cậu ấm, giúp người đọc thấy cuộc sống thăng trầm, suy nghĩ của tầng lớp trung lưu Hà Nội giai đoạn trước và sau 1945, cái mà ông thấy “ít người viết”…

Để có tác phẩm văn học về lịch sử, các nhà văn thường bắt đầu ở những điểm mà chính sử ít ghi chép, hoặc có những điểm mù. Ts Trần Ngọc Hiếu cho rằng: “Qua các tác phẩm như vậy, nhà văn đã giúp người đọc biết nhiều hơn về lịch sử. Với độ lùi của thời gian, người đọc tiểu thuyết lịch sử ngày nay dường như không quan tâm nhiều đến tính chính xác của thông tin trong tác phẩm, bởi lịch sử trong văn chương là của lịch sử cái nhìn, chứ không phải lịch sử sự kiện”. Đúng như Lưu Khánh Thơ nhận định: “Đã là văn học phải có hư cấu và đọc văn phải khác đọc sử”.

Lê Thủy

Văn học hư cấu là nghệ thuật sống

Mario Vargas Llosa (sinh năm 1936) là nhà văn đương đại nổi tiếng người Peru. Ông được trao giải de Cervantes năm 1994 và giải Nobel văn học năm 2010. Các tác phẩm chủ yếu của Mario Vargas Llosa như: “Thành phố và lũ chó”, “Dì Lulia và nhà văn quèn”, “Trò chuyện trong quán Catedral”… đã được dịch ra nhiều thứ tiếng, trong đó có tiếng Việt.

Kể từ khi tôi viết truyện ngắn đầu tiên, người ta thường hỏi những gì tôi viết có “thật” hay không. Dù những câu trả lời của tôi đôi lúc cũng thỏa mãn được trí tò mò của họ, mỗi lần trong tôi, dù câu trả lời có thành thật đến mức nào, vẫn còn lại một cảm giác dai dẳng rằng tôi đã nói gì đó không trúng chủ đề cho lắm.

Với một số người, việc tiểu thuyết chính xác hay sai lệch cũng quan trọng như việc nó hay hay dở, và nhiều độc giả, hữu ý hay vô thức, đã liên kết hai vấn đề này với nhau. Ví dụ, các quan tòa dị giáo Tây Ban Nha đã cấm xuất bản hay nhập khẩu tiểu thuyết vào các thuộc địa châu Mĩ nói tiếng Tây Ban Nha, cho rằng những cuốn sách vô nghĩa, vô lí - tức là sai sự thật - ấy có thể làm hại sức khỏe tinh thần của người bản địa. Do đó, trong 300 năm, người châu Mĩ nói tiếng Tây Ban Nha chỉ đọc các tác phẩm tiểu thuyết lậu, và phải đến sau Độc lập (năm 1816, ở Mexico) cuốn tiểu thuyết đầu tiên được xuất bản ở châu Mĩ nói tiếng Tây Ban Nha mới xuất hiện. Thánh Bộ, trong việc cấm không chỉ các tác phẩm cụ thể mà còn cả một thể loại văn học nói chung, đã tạo nên trong đôi mắt của nó một luật lệ không có ngoại lệ: tiểu thuyết luôn dối trá, chúng thể hiện một góc nhìn sai lầm về cuộc sống. Mấy năm trước tôi đã viết một bài châm biếm những kẻ cuồng tín tùy tiện ấy. Giờ tôi tin các quan tòa dị giáo Tây Ban Nha là những người đầu tiên hiểu được - trước cả các nhà phê bình và tiểu thuyết gia - bản chất của văn học hư cấu và những khuynh hướng lật đổ của nó.

Trên thực tế, tiểu thuyết có nói dối - chúng không thể không làm như vậy - nhưng đấy chỉ là một phần của câu chuyện. Phần còn lại là thông qua việc nói dối, chúng thể hiện một sự thật lạ lùng, vốn chỉ có thể được thể hiện trong một thời trang che đậy và giấu kín, giả dạng là cái không phải là nó. Phát biểu này nghe có vẻ vô nghĩa. Nhưng thực ra nó khá đơn giản. Con người không thỏa mãn với số phận của mình và gần như tất cả - giàu hay nghèo, xán lạn hay tầm thường, nổi tiếng hay vô danh - đều muốn có một cuộc sống khác với cuộc sống họ đang có. Để (khéo léo) xoa dịu thèm muốn này, văn học hư cấu ra đời. Nó được viết và được đọc để cho con người những cuộc đời mà họ không cam chịu là không có. Mầm mống của mỗi tiểu thuyết đều chứa đựng một thành tố là sự không cam chịu và ham muốn.

Có phải điều này có nghĩa là tiểu thuyết đồng nghĩa với phi thực tế? Có phải những kẻ cướp biển hướng nội của Conrad, những quý tộc uể oải của Proust, những người bé nhỏ vô danh nguy khốn của Kafka, và những nhân vật siêu hình uyên bác trong những câu chuyện của Borges khơi gợi chúng ta hoặc khiến chúng ta cảm động bởi họ không liên quan gì đến chúng ta, và bởi không thể đồng nhất những trải nghiệm của họ với trải nghiệm của chúng ta? Không phải. Ta phải tiến bước thận trọng, bởi con đường - của sự thật và dối trá trong địa hạt tiểu thuyết - này chứa đầy cạm bẫy và bất kì ốc đảo hấp dẫn nào cũng thường chỉ là ảo vọng.

Nói tiểu thuyết luôn nói dối nghĩa là thế nào? Không phải là những gì mà các sĩ quan và học viên vẫn tin ở Học viện Quân sự Leoncio Prado nơi - ít nhất là có vẻ - cuốn tiểu thuyết đầu tiên của tôi, Thành phố và những con chó, lấy bối cảnh, và là nơi nó bị đốt, với cáo buộc vu khống học viện này. Không phải là những gì mà người vợ đầu của tôi từng nghĩ sau khi đọc cuốn tiểu thuyết khác của tôi, Dì Julia và nhà biên kịch, bị cô hiểu không đúng rằng nó là chân dung của cô, và dẫn đến việc cô xuất bản một cuốn sách với ý định khôi phục sự thật đã bị văn học hư cấu thay đổi. Dĩ nhiên, cả hai câu chuyện đều chứa đựng nhiều sáng tác, sai lệch, và phóng đại hơn so với kí ức, và chưa bao giờ trong lúc viết chúng tôi tìm cách giữ độ trung thành với những con người và sự kiện nhất định, trước và không liên quan đến tiểu thuyết. Trong cả hai ví dụ, cũng như trong mọi thứ mà tôi từng viết, tôi bắt đầu với những trải nghiệm vẫn còn sống động trong kí ức và vẫn kích thích trí tưởng tượng của tôi rồi tưởng tượng ra những gì vốn là sự phản ánh rất không trung thành với chất liệu ban đầu ấy.

*

*   *

Tiểu thuyết không được viết nhằm kể lại cuộc sống mà nhằm biến đổi nó bằng cách thêm thắt vào nó. Trong những tiểu thuyết ngắn của nhà văn người Pháp Restif de La Bretonne, thực tại giống ảnh chụp nhất có thể, một biên mục phong tục Pháp thế kỉ 18. Nhưng trong danh mục phong tục hết mực kĩ càng ấy, nơi mọi thứ đều giống đời thực, vẫn còn thứ gì đó nữa, khác biệt, tối giản, và mang tính cách mạng - đó là việc trong thế giới này đàn ông không phải lòng phụ nữ vì sự thuần khiết của những đường nét của họ, vẻ đẹp của cơ thể họ, tư chất tinh thần của họ... mà chỉ vì vẻ đẹp của đôi chân họ.

Ít thô hơn, ít rõ ràng hơn, và cũng ít ý thức hơn, mọi tiểu thuyết gia đều tái tạo cuộc sống - tôn tạo nó hoặc cắt xén nó - như Restif phi thường đã làm với sự chân thật thú vị. Những bổ sung tinh tế hoặc thô thiển vào cuộc sống ấy - nơi tiểu thuyết gia vật chất hóa những ám ảnh của mình - tạo nên sự độc đáo của một tác phẩm hư cấu. Nó phụ thuộc sâu sắc vào việc nó thể hiện đầy đủ một nhu cầu chung đến đâu, và vào số lượng độc giả, qua thời gian và không gian, những người có thể nhận biết những muộn phiền tăm tối, ám ảnh của mình với những cuộc thâm nhập lậu vào cuộc sống ấy. Có thể nào trong những tiểu thuyết của mình, tôi đã cố gắng tạo ra một sự tương quan chính xác với những kí ức thực tế? Dĩ nhiên. Nhưng dù tôi có hoàn thành kì công tẻ nhạt của việc chỉ đơn giản thuật lại các sự kiện thực tế và mô tả những người có tiểu sử phù hợp với mô hình của họ như một chiếc găng tay thì những tiểu thuyết của tôi cũng không vì thế mà ít trung thực hay không trung thực hơn so với họ.

Giai thoại không phải là cái quyết định về cơ bản tính hiện thực hay giả dối của một tác phẩm hư cấu, mà đúng hơn là một ý tưởng không được sống mà được viết, được tạo nên từ từ ngữ mà không phải bằng những trải nghiệm sống. Sự kiện được chuyển dịch thành từ ngữ trải qua một quá trình sửa đổi sâu sắc. Thực tế - trận chiến đẫm máu mà tôi tham gia, mô tả kiểu Gothic người con gái mà tôi yêu - chỉ là một điều, trong khi những dấu hiệu để mô tả nó lại là vô số. Bằng cách lựa chọn một số và loại bỏ số khác, tiểu thuyết gia ưa chuộng một và giết chết vô số khả năng hoặc phiên bản khác của cái mà anh ta đang mô tả. Tiểu thuyết gia do đó làm thay đổi bản chất, cái mô tả trở thành cái được mô tả.

Ở đây tôi đang chỉ đề cập đến trường hợp của nhà văn hiện thực, trường phái hay truyền thống mà tôi thuộc về, với những cuốn tiểu thuyết có liên quan đến các sự kiện mà người đọc có thể nhìn nhận là hợp lí từ trải nghiệm thực tế của riêng họ. Trên thực tế, có thể mối liên kết giữa thực tế và hư cấu có vẻ thậm chí không phải là vấn đề đối với một nhà văn mang phong cách giả tưởng, người mô tả những thế giới không thể hòa giải và rõ ràng không tồn tại. Thật ra nó là một vấn đề nhưng theo một cách khác. Sự “phi thực tế” của văn học giả tưởng, đối với độc giả, trở thành một biểu tượng hay phúng dụ, nói cách khác, một đại diện của các thực tại, của những trải nghiệm mà anh ta có thể xem là có thể xảy ra trong đời sống. Cái quan trọng trong điều này - bản chất “hiện thực” hoặc “giả tưởng” của một giai thoại không phải là cái đánh dấu đường biên giới giữa sự thật và giả dối trong văn học hư cấu.

Cùng với sự thay đổi đầu tiên này - dấu vết của từ ngữ trong các sự kiện - còn có một sự thay đổi khác, không ít căn bản hơn: sự thay đổi của thời gian. Cuộc sống thực không ngừng trôi, thiếu trật tự, hỗn loạn, mỗi câu chuyện sáp nhập với mọi câu chuyện khác và do đó không bao giờ có một khởi đầu hay kết thúc. Cuộc sống trong một tác phẩm là một mô phỏng trong đó sự hỗn độn chóng mặt giành được trật tự, tổ chức, nguyên nhân và kết quả, khởi đầu và kết thúc. Phạm vi của một tiểu thuyết không chỉ được xác định bằng ngôn ngữ mà nó được viết mà còn bằng cả khung thời gian của nó, cách thức mà sự tồn tại diễn ra trong đó - những khoảng dừng và tăng tốc và góc nhìn theo trình tự thời gian mà người kể chuyện dùng để mô tả khoảng thời gian được tường thuật ấy.

Dù có một khoảng cách giữa từ ngữ và sự kiện, luôn có một vực thẳm giữa thời gian thực và thời gian hư cấu. Thời gian trong tiểu thuyết là một thiết bị được tạo ra nhằm đạt được những hiệu ứng tâm lí nhất định. Trong đó, quá khứ có thể đến sau hiện tại - tác động đến trước nguyên nhân - như trong Hành trình về hạt giống của Alejo Carpentier, bắt đầu bằng cái chết của một ông già và tiếp tục cho đến khi ông được thụ thai trong tử cung người mẹ. Nó cũng có thể chỉ là một quá khứ xa vời và không bao giờ chạm đến quá khứ gần đây, thời điểm mà từ đó người kể chuyện dẫn truyện, như trong phần lớn tiểu thuyết kinh điển. Nó cũng có thể là một hiện tại vĩnh cửu mà không có quá khứ hay tương lai, như trong các tác phẩm hư cấu của Samuel Beckett. Hoặc là một mê cung trong đó quá khứ, hiện tại, và tương lai cùng tồn tại, tiêu diệt lẫn nhau, như trong Âm thanh và cuồng nộ của Faulkner.

Tiểu thuyết có một khởi đầu và kết thúc và, ngay cả trong những tiểu thuyết lỏng lẻo và rời rạc nhất, cuộc sống cũng mang một ý nghĩa rõ ràng, bởi chúng ta được quan sát một góc nhìn không bao giờ có trong đời thực mà chúng ta chìm đắm trong đó. Trật tự này là một phát minh, một bổ sung của tiểu thuyết gia, người giả dối mang vẻ tái tạo cuộc sống khi, trên thực tế, anh ta đang chỉnh đốn nó. Văn học hư cấu phản bội cuộc sống, có lúc một cách tinh tế, có lúc một cách thô bạo, tóm gọn nó vào một sợi từ ngữ, làm giảm nó về quy mô và đặt nó trong tầm với của độc giả. Nhờ đó độc giả có thể đánh giá nó, thấu hiểu nó và, trên hết, sống cuộc sống đó mà không phải nhận sự trừng phạt như trong đời thực.

Như vậy, đâu là khác biệt giữa một tác phẩm hư cấu với một bản tin báo chí và một cuốn sách lịch sử? Chẳng phải chúng đều tạo nên từ từ ngữ hay sao? Và chẳng phải chúng, trong thời gian nhân tạo của tường thuật, cũng gói gọn cái thời gian thực, chảy vô bờ bến đó hay sao? Đó là câu hỏi về những hệ thống đối lập trong cách tiếp cận với thực tế: tiểu thuyết nổi dậy chống cuộc sống và vượt qua nó, các thể loại khác chỉ là nô lệ muôn kiếp của cuộc sống. Quan niệm về sự trung thực hoặc giả dối hoạt động khác nhau trong cả hai trường hợp. Trong lịch sử, nó xoay quanh mối tương quan giữa những gì được viết và thực tế tương ứng: càng gần thì càng đúng, và càng xa thì càng sai. Nói Lịch sử cách mạng Pháp của Michelet hay Chinh phục Peru của Prescott mang tính “tiểu thuyết” là một phê bình, một lời ám chỉ chúng thiếu nghiêm túc. Ghi lại những lỗi lịch sử trong Chiến tranh và hòa bình so với các cuộc chiến tranh của Napoleon thì thật phí thời gian - sự thật của tiểu thuyết không phụ thuộc vào sự kiện.

Thế thì nó phụ thuộc vào điều gì? Vào quyền lực thuyết phục của riêng nó, vào sức mạnh giao tiếp của tính giả tưởng của nó, vào kĩ năng của sự kì ảo của nó. Mỗi cuốn tiểu thuyết hay đều nói thật và tiểu thuyết dở thì nói dối. Với tiểu thuyết, “nói thật” là khiến độc giả trải nghiệm một ảo ảnh, và “nói dối” là không thể hoàn thành thủ đoạn ấy. Tiểu thuyết do đó là một thể loại phi luân lí, hay đúng hơn, đạo đức của nó là độc nhất, trong đó sự thật và giả dối là những khái niệm độc quyền thẩm mĩ.

Có thể nhận xét trên đây của tôi gợi ý rằng văn học hư cấu là một bịa đặt vô ích, một màn tung hứng thiếu sự siêu việt. Nhưng trái lại, dù có thể hoang dã, gốc rễ của văn học hư cấu lại chìm trong trải nghiệm của con người, từ đó nó nhận được nguồn sống và đến lượt mình nó lại nuôi dưỡng trải nghiệm đó. Một chủ đề xuyên suốt trong lịch sử văn học hư cấu là rủi ro trong việc tiến hành những gì tiểu thuyết nói theo nghĩa đen, trong việc tin rằng cuộc sống là con đường như những gì các tiểu thuyết gia mô tả. Những cuốn sách viết về tinh thần hiệp sĩ đã làm tê liệt bộ não của Don Quixote và đưa ông lên đường đánh nhau với cối xay gió, và bi kịch của Emma Bovary đã không xảy ra nếu nhân vật của Flaubert không cố gắng làm như các nhân vật nữ trong những tiểu thuyết lãng mạn mà bà ấy đọc.

Bằng cách tin rằng thực tế giống văn học hư cấu, Alonso Quijano và Emma Bovary đã trải qua những biến động kinh hoàng. Chúng ta có lên án họ vì điều đó không? Không, câu chuyện của họ khiến chúng ta cảm động và kính sợ; quyết định bất khả của việc sống trong tiểu thuyết ấy với chúng ta dường như là hiện thân của một thái độ lí tưởng chủ nghĩa tôn vinh loài người. Muốn khác đi khỏi cuộc sống của một người là khát vọng tối cao của nhân loại. Nó tạo nên điều tốt nhất và tệ nhất trong lịch sử được ghi nhận. Bao gồm cả các tác phẩm hư cấu.

Khi đọc tiểu thuyết, chúng ta không chỉ là chúng ta nữa mà bên cạnh đó còn là những sinh vật bị bỏ bùa ở giữa nơi tiểu thuyết gia đưa chúng ta vào. Sự đưa vào này là một cuộc hóa thân - nút thắt ngạt thở của cuộc đời chúng ta mở ra và chúng ta tiến tới trở thành những người khác, để có những trải nghiệm gián tiếp mà văn học hư cấu đã biến đổi thành trải nghiệm của chính chúng ta. Một giấc mơ kì diệu, một hiện thân giả tưởng, văn học hư cấu hoàn thiện chúng ta, những sinh vật hư hại mang gánh nặng của sự phân tách khủng khiếp giữa việc chỉ có một cuộc đời với khả năng mong muốn có một ngàn cuộc đời. Khoảng cách giữa đời thực với những mong muốn và tưởng tượng đòi hỏi nó phong phú và đa dạng hơn chính là địa hạt của tiểu thuyết.

Ở trung tâm của mọi tác phẩm hư cấu nổ ra một cuộc biểu tình. Tác giả tạo ra chúng bởi họ không thể nào sống trong chúng, còn độc giả (và người tin tưởng) chúng thì gặp trong những sinh vật tưởng tượng ấy những gương mặt và những cuộc phiêu lưu cần thiết để nâng cao cuộc sống của mình. Đó là sự thật được thể hiện bởi những dối trá trong văn học hư cấu - những dối trá mà chính chúng ta là chúng, những dối trá an ủi chúng ta và bù đắp cho những khát vọng và thất vọng của chúng ta. Thế thì đáng tin cậy đến đâu lời kể của một tiểu thuyết về chính xã hội đã tạo ra nó? Có phải những con người ấy thực sự như thế? Họ có như thế, theo nghĩa đó là cách mà họ muốn, đó là cách họ hình dung mình yêu thương, đau khổ, và vui mừng. Những dối trá ấy không ghi lại cuộc sống của họ mà thay vào đó là những muộn phiền của họ - những giấc mơ chuốc say họ và khiến cuộc sống của họ dễ chịu hơn. Sống trong một kỉ nguyên không chỉ có những sinh vật tạo nên từ máu thịt, mà còn có những sinh vật tưởng tượng mà chúng được biến đổi thành để phá vỡ những rào cản giới hạn chúng.

*

*    *

Những dối trá trong tiểu thuyết không vô ích - chúng lấp đầy những thiếu sót của cuộc sống. Do đó, khi cuộc sống dường như vẹn toàn và tuyệt đối, khi con người vì một đức tin toàn tâm toàn ý mà cam chịu số phận, thì tiểu thuyết không phụng sự gì. Các nền văn hóa tôn giáo tạo thơ ca và kịch nghệ, không phải tiểu thuyết. Văn học hư cấu là một nghệ thuật của các xã hội mà trong đó đức tin đang trải qua một dạng khủng hoảng, trong đó người ta cần tin tưởng một điều gì đó, trong đó tầm nhìn nhất thể, tin tưởng, và tuyệt đối đã bị thay thế bằng một tầm nhìn tan vỡ và sự bất trắc về thế giới mà chúng ta đang sống và về hậu thế giới.

Mỗi tiểu thuyết, ngoài việc phi luân lí, còn chứa đựng trong cốt lõi của nó một thái độ hoài nghi nhất định. Khi văn hóa tôn giáo rơi vào khủng hoảng, cuộc sống dường như mất đi mọi khung đỡ, giáo điều, và giáo luật ràng buộc và biến thành hỗn loạn. Đó là thời khắc tối ưu của tiểu thuyết. Những trật tự nhân tạo của nó cung cấp nơi trú ẩn, an ninh, và tự do giải phóng những ham muốn và sợ hãi mà đời thực khơi gợi nhưng không thể thỏa mãn hay xua đuổi. Văn học hư cấu là sự thay thế tạm thời cho cuộc sống. Trở lại với thực tế gần như là một sự khốn cùng, sự chứng thực tàn bạo rằng chúng ta kém hơn những gì chúng ta mơ ước. Điều đó có nghĩa là văn học hư cấu, bằng cách khích lệ trí tưởng tượng, vừa xoa dịu bất mãn của con người đồng thời vừa kích động nó.

Tòa dị giáo Tây Ban Nha hiểu được mối nguy ấy. Sống cuộc sống qua văn học hư cấu mà không sống trong thực tế là một nguồn lo ngại, một sai lệch với sự tồn tại có thể biến thành sự phản kháng, một thái độ bất tuân với cái vốn có từ lâu. Ta có thể hiểu rõ tại sao các chế độ tìm cách nắm quyền kiểm soát toàn bộ cuộc sống lại ngờ vực các tác phẩm hư cấu và đưa chúng vào kiểm duyệt. Thoát khỏi bản ngã của một người, trở thành một người khác, ngay cả trong ảo tưởng, là một cách trở nên ít nô lệ hơn và trải nghiệm những rủi ro của tự do

NGUYỄN HUY HOÀNG dịch

Vấn đề “hư cấu và giải thiêng” trong tiểu thuyết lịch sử 

Tiểu thuyết lịch sử, tự bản thân tên gọi của nó đã thể hiện rõ đặc trưng thể loại, phản ánh tính chất kép: pha trộn giữa những sáng tạo, hư cấu vốn là đặc tính cố hữu của tiểu thuyết với những sử liệu, một thứ kí ức đã được ghi chép lại của nhân loại. Tận trong gốc tích xa xưa thì nó chính là sản phẩm thoát thai từ cuộc hôn phối đặc biệt giữa văn học - sử học (thời kì văn - sử - triết bất phân). Và đến nay thì tiểu thuyết lịch sử đã trưởng thành với đầy đủ tư cách là một thể loại văn học độc lập, có sức vóc vạm vỡ đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn học nói chung.

Mối quan hệ giữa hiện thực với văn học cũng như mối quan hệ mẫu - tử. Hiện thực luôn để lại dấu ấn trên tác phẩm văn học như cuống nhau nối kết giữa bà mẹ với đứa con. Dấu ấn hiện thực trong tiểu thuyết lịch sử chính là những sử liệu đã được nhà văn khai thác như là chất liệu để xây dựng tác phẩm. Vì lịch sử cũng là hiện thực, nhưng là thứ hiện thực đã từng xảy ra tại một phân đoạn trong dòng chảy bất hoàn của thời gian. Thuộc về quá khứ nên lịch sử có hai đặc tính: vừa là cái đã hoàn kết, đóng băng trong những giá trị đã được cộng đồng qua nhiều thế hệ chấp thuận, lại vừa “mù mờ”, khó minh định.

Lí do khiến lịch sử “mù mờ” bất khả kiểm trong nhận thức của hậu thế là bởi xét đến cùng tất cả các pho sử, công trình sử học do các nhà chép sử chấp bút đều bị chi phối bởi một thể chế, thế lực nhất định, hay chí ít cũng là thiên kiến chủ quan của cá nhân anh ta. Trong tình thế có tính thời đại thì lịch sử chỉ là một thứ văn bản bị quyền uy thao túng, là trò chơi của một số ít người. Nguyên tắc sử quan phải tôn trọng sự thật luôn luôn bị phá vỡ, bị vi phạm. Do đó yêu cầu các ghi chép lịch sử phải đạt đến độ “chân không” - chân thực, khách quan tuyệt đối là một điều không tưởng. Vì thế tinh thần hoài nghi lịch sử là một trạng thái có thật. Những gì được ghi chép lại và truyền đến tận ngày nay rất có thể chỉ là “phẩn nổi” của tảng băng, còn bao nhiêu phần trăm của sự thật bị khuất lấp? Đặc điểm còn bỏ ngỏ này đã trao cho nhà văn cơ hội tuyệt vời để hư cấu, phục dựng, tái tạo lịch sử. Nếu như trong các thư tịch cổ, những nhân vật lịch sử chỉ được biết đến trong vài dòng ngắn ngủi ghi lại sự tích, công trạng, quê quán, và những sự kiện lịch sử chỉ được biết đến với những cột mốc ghi lại ngày tháng, được, bại thì tiểu thuyết lịch sử giúp kéo gần khoảng cách giữa quá khứ và hiện tại. Nhờ thế  mà lớp hậu thế có thể “nhận mặt cha ông của mình” thấy họ gần gũi hơn trong những giá trị NGƯỜI phổ quát chứ không phải là những vĩ nhân mãi mãi ở trên bệ thờ để cháu con chiêm bái từ xa.

Tiểu thuyết lịch sử  

Hư cấu lịch sử

Hư cấu là một yếu tố không thể không có trong các tiểu thuyết lịch sử. Không chỉ bởi đặc quyền của tiểu thuyết là hư cấu và tưởng tượng, mà còn bởi ở chính bản thân chất liệu lịch sử đã chứa đựng, khơi gợi những khả năng cho phép tác giả hư cấu và tưởng tượng. Mối quan hệ giữa sự thật và hư cấu là mối quan hệ bình đẳng, giữa cái cần có và cái phải có. Đồng thời chúng cũng quy định, ràng buộc lẫn nhau. Là tiểu thuyết đương nhiên nó phải được hư cấu, là lịch sử đương nhiên nó phải mang dấu ấn hiện thực, phải chịu sự quy định của hiện thực. Mục đích của các công trình sử kí là tái hiện một cách chân thực/tương đối những gì đã xảy ra trong quá khứ để chỉ ra tiến trình vận động và những quy luật của lịch sử. Còn mục đích của tiểu thuyết lịch sử lại là những hình tượng nghệ thuật - mà qua đó khái quát nên những quy luật lịch sử, những bài học nhân sinh một cách gián tiếp theo phương thức tiếp nhận đặc thù của nghệ thuật. Sử dụng các yếu tố hư cấu trong tiểu thuyết lịch sử không những để cung cấp cho người đọc một cái nhìn khác về lịch sử mà còn nhằm gia tăng chiều sâu cho cái nhìn đó. Người đọc sẽ thấy một bản diện tinh thần sống động đằng sau những cái tên đã bị đóng băng bởi thời gian, bị cố định trong những những nhận định đã hóa thành chân lí của người đời. Nhà văn hướng tới một mục đích gần gũi hơn và thiết thực hơn là nắm bắt, thấu hiểu được những suy tư, trăn trở từng diễn ra trong tâm thức cha ông. Lấy nay để hiểu xưa và ngược lại nhờ thế lịch sử mang ý nghĩa giáo dục của nó.

Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh cho rằng: “Đã gọi là tiểu thuyết thì phải hư cấu. Khi hư cấu người viết vận dụng toàn bộ văn hóa tinh thần của mình, toàn bộ kinh nghiệm sống của mình. Đó là sự tổng hợp, sự hòa trộn nhuần nhuyễn giữa thực và hư, giữa lịch sử và hiện tại, giữa tri thức và cảm thức.” Gần gũi với quan điểm đó, nhà văn Hoàng Quốc Hải thì cho rằng: “Tiểu thuyết nói chung kể cả tiểu thuyết lịch sử đều phải lấy hư cấu làm phương tiện nghệ thuật. Vấn đề là phải hư cấu như thế nào đạt đến chân thực lịch sử và chân thực cuộc sống. Chân thực đến mức người đọc phải thừa nhận đây mới là lịch sử. Cũng không có nghĩa là sự bịa tạc, mà là sự tìm tòi đi đến chân thực. Và sự thật lịch sử trong tiểu thuyết lịch sử đáng tin cậy hơn vì nó được giải mã, nó có cuộc sống. Sự thật lịch sử trong lịch sử chỉ là những tín hiệu chứa đựng những thông tin vô cảm nhưng trong tiểu thuyết lịch sử nó lại sống động. Đấy là nói đến những tiểu thuyết lịch sử đã được giải mã đúng hướng.” 

Giải thiêng lịch sử

Vấn đề hư cấu lịch sử luôn đi liền với vấn đề giải thiêng lịch sử. Có thể nói rằng thuật ngữ “giải thiêng lịch sử” gần đây đã không được hiểu một cách thấu đáo hay cố tình gán ghép cho những ý nghĩa thuần tiêu cực. Nhiều người luôn cho rằng giải thiêng lịch sử là bóp méo, xuyên tạc lịch sử bằng quyền hư cấu và tưởng tượng của người viết. Giải thiêng lịch sử là gì, theo nghĩa của từ điển: “giải thiêng” là làm mất đi tính thiêng liêng của vật hay người đó. Như vậy “giải thiêng lịch sử” là làm cho lịch sử mất đi tính thiêng liêng của nó.

Mới nghe nói “giải thiêng” làm cho lịch sử mất đi tính thiêng liêng thì hơi đao to búa lớn nhưng nếu nhìn nhận ở tính hai mặt thì giải thiêng lịch sử cũng có những ý nghĩa tích cực của nó. Giải thiêng lịch sử và quá trình giải mã lịch sử, là quá trình đưa các nhân vật lịch sử trở nên gần gũi với đời sống hơn. Các nhân vật lịch sử trong các tác phẩm văn học nói chung và tiểu thuyết lịch sử nói riêng được quyền đi lại, ăn nói, sinh hoạt như các cá nhân bình thường khác trong hoàn cảnh xã hội, thời đại của họ. Họ không phải những con người không có thực mà hoàn toàn là những cá nhân đã từng tồn tại trong một thời điểm nhất định. Giải thiêng lịch sử là quá trình thúc đẩy sự gần gũi, tiếp cận với các nhân vật lịch sử trong mối quan hệ với các thế hệ hậu sinh, để cho các nhân vật lịch sử không đơn thuần là những ông thánh, là những người cao xa vời vợi chỉ có đứng từ xa để chiêm bái, ngưỡng vọng…

Nếu khai thác theo hướng tích cực thì việc giải thiêng lịch sử tạo cơ hội cho người đọc hiểu và yêu quý hơn các nhân vật là thần tượng của mình, họ không những là các vĩ nhân, anh hùng trong các chiến trận mà còn là những cá nhân có một cuộc sống đời thường như những người khác. Quan sát họ, hiểu họ qua sự tái hiện, hư cấu, sáng tạo của nhà văn từ đó nhiều bài học hữu ích, thiết thực được rút ra. Cách sống, cách xử thế của đời trước có ích cho đời sau và người đọc cũng có thể nhờ đó tránh được các lỗi lầm mà tiền nhân, dù là các vĩ nhân cũng có khi mắc phải.

Trong các bộ tiểu thuyết lịch sử được chú ý gần đây như Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác, Hồ Quý Ly,Mẫu Thượng ngàn, Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh, Bão táp triều Trần, Tám triều vua Lý của Hoàng Quốc Hải, Giàn Thiêu của Võ Thị Hảo, Hội thề của Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Du, Thông reo ngàn Hống của Nguyễn Thế Quang, Sương mù tháng Giêng của Uông Triều… đã phần nào lí giải được các khuynh hướng đó. Người anh hùng Nguyễn Huệ trong Sông Côn mùa lũ không chỉ hiện lên như một bậc anh hùng có tài cầm quân bách chiến, bách thắng mà cũng là con người có những yêu ghét đời thường, thậm chí có những tình cảm rất giản dị, tha thiết với một người con gái nơi quê nhà. Hồ Quý Ly trong tiểu thuyết cùng tên thì không chỉ là một con người túc chí đa mưu, một nhân vật đầy uy quyền khi triều Trần đã sắp suy tàn mà ông cũng canh cánh trong lòng những ý định cải cách quốc gia, sự buồn tủi vì không được nhân dân ủng hộ và có cả những đau buồn rất riêng tư với người vợ mà ông yêu quý. Nguyên phi Ỷ Lan trong Giàn thiêu thì ngoài những kì tích về tài nhiếp chính thì bà cũng có những sai lầm, ghen tuông nhất thời mà đã phải ân hận cay đắng cả đời. Nguyễn Trãi trong cuốn tiểu thuyết Hội thề gây tranh cãi cũng có bao trăn trở, mâu thuẫn giữa phe trí thức, phe võ biền trong hàng ngũ nghĩa quân Lam Sơn. Còn Trần Khánh Dư trong Sương mù tháng Giêng vừa là con người kiêu hùng, dũng mãnh trong chiến trận nhưng cũng là bậc đào hoa trong tình trường, mưu lợi trong việc công tư…

Có thể nói, qua những diễn giải mới, cách hiểu mới của các nhà văn, các nhân vật lịch sử đã hiện lên sống động hơn, người hơn. Các anh hùng thời đại đã không hiện ra với một mô típ đơn điệu nhàm chán mà có xương có thịt, có tính cách, có sự yêu ghét, trăn trở như những người thực ngoài đời. Sự giải thiêng với chiều hướng tích cực đã mang lại nhiều cách tiếp cận, cách hiểu lịch sử. Điều đó cũng góp phẩn đẩy lùi được khuynh hướng ca ngợi một chiều, thần thánh hóa quá mức, khiến cho đến các nhân vật lịch sử trở lên nhàm chán, ít mang ý nghĩa giáo dục hay người đọc có thể hoài nghi về sự tồn tại của chính các nhân vật đó. Ngoài ra, đối với nhà văn, khuynh hướng ca ngợi một chiều chính là lực cản, kìm hãm quá trình tìm tòi, sáng tạo.

Song song với quá trình “giải thiêng lịch sử” theo hướng tích cực nói trên thì cũng có những người lợi dụng sự giải thiêng, quyền hư cấu và trí tưởng tượng của mình để bôi nhọ hoặc khai thác quá mức các nhược điểm của các danh nhân. Nhân vật lịch sử đôi khi có một khuyết điểm, lỗi lầm nhỏ mà bị lợi dụng để thổi phồng lên, quy kết về tư cách đạo đức hoặc phủ nhận các giá trị mà nhân vật mang lại. Nhà văn có quyền hư cấu theo trí tưởng tượng của mình, thậm chí có quyền hư cấu hoàn toàn như một nhà văn lão thành chuyên viết tiểu thuyết lịch sử đã từng tuyên bố. Nhưng chỗ nào là giới hạn cho sự hư cấu, chỗ nào người viết có thể giải thiêng, chỗ nào cần có một sự tiếp cận, tường giải thận trọng là điều phải tính đến. Không thể lợi dụng sự cởi mở của tư duy sáng tạo để bôi nhọ lịch sử, thóa mạ các danh nhân. Vấn đề liều lượng và những giới hạn, những ngưỡng được chạm đến trong quá trình sáng tác cần được suy nghĩ thấu đáo, cái tâm của người viết, tránh lối suy diễn vô căn cứ với dụng ý xấu. Giải thiêng lịch sử là một dòng chảy, một khuynh hướng không thể cưỡng lại hoặc ngăn cản nhưng làm cách nào để phát huy những mặt tích cực, hạn chế những tiêu cực và có một thái độ khách quan đúng mức là điều quan trọng cho những người cầm bút. Giải thiêng nhân vật lịch sử không có nghĩa là hạ bệ, tầm thường hóa họ mà để kéo họ lại gần với hậu thế hơn.

• http://quehuongonline.vn/giai-thich-thanh-ngu-tuc-ngu/giai-thich-thanh-ngutuc-ngu-duc-nuoc-beo-co-14783.htm

• http://www.giaodichquocte.net/2013/07/su-dan-o-extradition-trong-hinh-luat.html

• ĐỌC THÊM

   

  Sự Thật Ô Nhục Về Quần Đảo Hoàng Sa

  Hoàng Sa Nổi Sóng Phạm Văn Hồng

  Hoàng Sa Nổi Sóng 2 Phạm Văn Hồng

  Hoàng Sa Bí Ẩn Phạm Văn Hồng

  Tường Thuật Trận Hải Chiến Hoàng Sa   Hà văn Ngạc, Hạm Trưởng HQ 5

  Sự Thật Đáng Hổ Thẹn

  Sự Thật Về Trận  Hải Chiến Hoàng Sa Lê Văn Thư, Hạm Trưởng HQ 16

  Hoàng Sa Nỗi Buồn Lịch Sử

  Hoàng Sa Và Nguyễn Văn Thiệu

  Trận Hoàng  Sa: Cấp Chỉ Huy Bất Tài  Hèn Nhát

  Trả Lời Tất Cả Các Phản Hồi Bài Viết Của Hạm Trưởng HQ16

  Nhìn Lại Hoàng Sa - Hoàng Sa Org

  Hoàng Sa Thế Kỷ 21