Chương 32
Nam vĩ tuyến 16

“MỘT THIẾU TƯỚNG HIỆN ĐẠI ĐIỂN HÌNH”
Thiếu tướng Douglas D. Gracey đến Sài Gòn một ngày sau tiểu đoàn Gourkhas của ông. Gracey thuộc loại sĩ quan thuộc địa cổ điển Anh. Sư đoàn Ấn Độ 20 của ông đã tham gia cuộc chiến đấu lâu dài và ác liệt ở Miến Điện nên việc được chỉ định đến Đông Dương sẽ làm cho họ có được nơi nghỉ ngơi thích dáng và dễ chịu.
Vị tướng Anh đến Đông Dương hoàn toàn không có sự hiểu biết gì về những người “bản xứ” nhưng ông lại biết rằng Đông Dương, trước đây là một thuộc địa của Pháp. Ông cho biết khi rời Rangoon đi Sài Gòn, tổng số thông tin của ông chỉ vẻn vẹn nằm gọn trong một trang tóm tắt về tình hình chính trị do người Pháp cung cấp. Ông không nhận được gì từ phía người Mỹ. Cơ quan tình báo Anh và Mỹ, theo ông, đã không có sự trao đổi tin tức về Đông Dương, thể theo ý muốn của De Gaulle.
.. Trước khi rời Rangoon, Gracey đảm nhiệm hai nhiệm vụ: Chỉ huy Ban Thanh tra Bộ Tư lệnh tối cao SEAC; và chỉ huy trưởng lực lượng Đồng minh đổ bộ vào Đông Dương phía nam vĩ tuyến 16.
Với tư cách là chỉ huy Ban Thanh tra, ông chịu trách nhiệm trực tiếp với Mounbatten về việc kiểm tra Tổng hành dinh tập đoàn quân Nam của Thống chế Terauchi ở Sài Gòn, tiến hành thương lượng về Nhật đầu hàng, giữ liên lạc với người Pháp, giúp đỡ việc thả và chuyên chở các tù binh Đồng minh.
Trong vai trò chỉ huy lực lượng Đồng minh, ông chịu trách nhiệm trước tướng Slim(1), về các hoạt động bí mật, chiếm giữ các bộ chỉ huy thuộc Hành dinh Tập đoàn quân Nam và vùng Sài Gòn - Chợ Lớn, giúp đỡ công tác tù binh và tù thường dân, giải giáp và tập trung quân Nhật, duy trì pháp luật và trật tự. Ngoài ra, Gracey còn phải đảm nhiệm việc chỉ huy các quân nhân Pháp cho đến khi tướng Slim thay thế.
Nhưng khi Gracey lên đường đi Sài Gòn, ngày 13-9, tướng Slim đã bổ sung thêm nhiệm vụ cho ông. Gracey “không có trách nhiệm giữ trật tự ngoài các khu vực chủ yếu, nếu nhà chức trách Pháp không yêu cầu và phải được sự đồng ý của Tổng tư lệnh tối cao Đồng minh (Mounbatten); hơn nữa cho đến khi có sự thoả thuận giữa Anh và Pháp về vấn đề chính quyền dân sự ở Đông Dương thì các khu vực chủ yếu sẽ được xác định căn cứ vào nhu cầu giải giáp và hồi hương quân Nhật”.
Mệnh lệnh bổ sung rõ ràng không giao trách nhiệm giữ trật tự cho Gracey ở những khu vực không có liên quan đến việc giải giáp và tập trung quân Nhật để hồi hương. Nhưng chưa đầy 10 ngày sau, mệnh lệnh đã bị vi phạm và đã đưa đến nhiều hậu quả chính trị nghiêm trọng.
Đại tá Cass và các sĩ quan cao cấp khác dã đến đón Gracey ở phi cảng Sài Gòn. Sĩ quan và binh lính Nhật cũng kín đáo chờ đợi, tuy ở xa nơi đó một chút. Trên đường về thành phố, Cass báo cáo cho Gracey biết về tình hình Nam Kỳ. Nhưng hình như Gracey không nắm được thực chất vấn đề nêu lên. Viên tướng - quân nhân này hình như quên khuấy mất các biến động chính trị tại thành phố rối loạn này.
… Ông tướng thực dân nhận định đó là một tình trạng vô chính phủ, đòi hỏi phải có một hành động nhanh chóng và kiên quyết. Vài giờ sau, Gracey ra lệnh cho Nhật tước vũ khí người Việt Nam, đuổi Lâm uỷ ra khỏi dinh Toàn quyền ở Sài Gòn, đồng thời cũng tuyên bố hành động đó “không gây ra phức tạp gì về chính trị”. Người Pháp không để mất thời gian, liền treo cờ Pháp lên các công sở(2) và cắm cả cờ tam tài lên các xe quân sự (do Mỹ sản xuất).
Từ khi quân Anh và Pháp đổ bộ ngày 12-9, tin tức thực và tưởng tượng về tình hình Nam Kỳ đã rộn lên. Các tin lẫn lộn và phóng đại về những sự bạo ngược của Pháp; tin Anh dùng quân đội Nhật để đàn áp những người chống đối Việt Nam; sắp tới quân đội của Leclerc sẽ chiếm lại toàn bộ Việt Nam, và nhiều tin đồn khác đã lan ra Hà Nội, kích động mọi người và gây căng thẳng trong những nhóm chống đối…
Trong đêm 13, tin truyền đi cấp tốc ở Huế và Hà Nội là Anh và Pháp đã nắm chính quyền và đánh đổ Chính phủ Việt Nam. Tin nói rằng Bộ chỉ huy của Gracey đã công bố người Anh sẽ đảm nhận việc duy trì trật tự và pháp luật “cho đến khi quân đội Pháp tới”, bao hàm ý nghĩ người Pháp sắp quay trở lại đã gây xúc động mạnh. Toán OSS ở Sài Gòn đã khẳng định tin trên và nói thêm là Lâm uỷ lúc đó đã công khai kêu gọi dân chúng “hãy bình tĩnh và tránh mọi sự xung đột” nhưng đồng thời cũng ngầm bắt đầu “cho phụ nữ và trẻ em sơ tán khỏi các thành phố” về nông thôn.
Theo tôi, lệnh sơ tán của Việt Minh là một dấu hiệu tích cực tỏ ra thực sự muốn hành động. Tôi báo cho đại tá Heppner và tướng Donovan biết ý kiến của tôi là, nếu như Anh ở miền Nam và Trung Quốc ở miền Bắc dính líu sâu vào việc Pháp quay trở lại thì tốt hơn hết Mỹ nên tách mình khỏi những mưu mô này, nếu không Mỹ sẽ bị lôi cuốn đi theo các thế lực thực dân ở Viễn Đông. Trong một công văn riêng, Dewey ủng hộ quan điểm của tôi và cho biết thêm anh ta đã bị Gracey khuyên nhủ phải chấm dứt sự “đồng loã với bọn phiến loạn”.
CON ĐƯỜNG ĐẪN ĐẾN THIẾT QUÂN LUẬT
Ở Sài Gòn, Dewey dã gặp Cédile và cho ông là “một con người trung thực, biết lẽ phải, và theo phái De Gaulle” triệt để trung thành với bản Tuyên bố 24-3 (của Pháp). Dewey và Cédile có nhiều chỗ tương đồng như xu hướng tự do trong quan điểm chính trị, ca tụng De Gaulle, có cảm tình với hoài bão độc lập dân tộc của người Việt. Sự khác biệt giũa họ có nguồn gốc dân tộc. Cédile là quan chức Pháp theo chính sách “độc lập dần từng bước”, còn Dewey là sĩ quan Mỹ gắn bó với chủ nghĩa chống thực dân của Roosevelt. Nhưng họ cũng đã có thể giao thiệp với nhau…
Ngoài người Pháp ra, Dewey cũng còn có quan hệ chặt chẽ với các uỷ viên trong Lâm uỷ, đặc biệt với Phạm Văn Bạch và Phạm Ngọc Thạch. Trong gần 2 tuần lễ, Dewey đã gặp người Pháp và người Việt mà vẫn không thu xếp được một cuộc điều đình giữa Cédile và Lâm uỷ. Mọi cố gắng theo hướng này đã bị chặn đứng bởi một nhóm thực dân cực hữu Pháp do Mario Bocquet(3) cầm đầu. Bế tắc ở đây chỉ là do tính chất bè phái và những quyền lợi bất di bất dịch.
Dewey cũng đã thấy có những phần tử biết điều trong những người Pháp muốn chấp nhận thương lượng ở một mức độ tự trị cho người Việt trong phạm vi bản Tuyên bố 24-3. Cédile ở trong số những người đồng ý thương lượng chỉ nhằm để tránh một cuộc xung đột vũ trang. Nhưng bất hạnh là ông lại bị cầm tù bởi một khối có thế lực về tài chính ở Nam Kỳ lúc đó, gồm bọn chủ nhà băng, chủ đồn điền, chủ mỏ, các quan chức, các nhà chính trị… Họ phần lớn là thực dân người Pháp nhưng cũng có một số ít người Hoa và Việt giàu có. Số này kiên quyết không chịu thảo luận với những người Việt và đặc biệt với Lâm uỷ với lý do họ là người của Việt Minh - toàn là Cộng sản - và không đại diện cho “người An nam mít hiền lành và trung thành”.
Ở phía bên kia, người Việt cũng bị chia rẽ. Việt Minh thì sẵn sàng nói chuyện, cũng có thể thoả thuận với những yêu cầu hạn chế của Pháp, cốt để Pháp công nhận Việt Nam Dân chủ Cộng hoà để lấy đó làm một điểm xuất phát. Nhưng họ cũng bị công kích bởi các nhóm đối lập đang ganh đua nắm quyền lãnh đạo đất nước và mong đợi cho Việt Minh sụp đổ. Phái đối lập muốn huỷ bỏ cuộc thương lượng với Cédile và cho phát động cuộc kháng chiến chống Pháp quay trở lại.
… Cédile bị cánh hữu bảo thủ Pháp cũng như những người cánh tả lên án. Nhưng ông cũng chỉ là một công chức, Uỷ viên Cộng hoà Pháp ở Nam Kỳ… Ông không thể vượt quá chỉ thị của Chính phủ.
Bác sĩ Thạch đã kêu gọi sự hiểu biết của Cédile và Gracey. Người Pháp đã tỏ ra có thiện cảm nhưng người Anh đã cự tuyệt thẳng thừng. Dewey không có ảnh hưởng gì đối với giới của Gracey, còn Washington thì cũng chẳng ngó ngàng gì đến các báo cáo của ông. Vì vậy việc Gracey từ chối không làm việc với người Việt Nam làm cho người Pháp cảm thấy được khích lệ và họ cho rằng người Anh đã cho phép họ nắm lấy chính quyền.
Cho tới ngày 16-9, ai cũng thấy rõ là cuộc nói chuyện Cédile - Bạch đã không đi tới đâu. Theo quan điểm của người Việt Nam, cuộc nói chuyện chỉ phục vụ cho mục tiêu của người Pháp, cho họ thời gian để củng cố vị trí và chờ quân đội Leclerc tới. Phạm Văn Bạch, nhân nhượng trước áp lực đảng phái, đã tuyên bố công khai lên án Anh từ chối không chịu công nhận chính phủ duy nhất hợp pháp ở Nam Kỳ - Lâm uỷ Nam Bộ - và đã gạt bỏ đề nghị thương lượng hợp tác của Lâm uỷ trong việc quản lý đất nước. Không nhận được lời đáp lại, Lâm uỷ liền ra lệnh tổ chức một cuộc tổng bãi công vào ngày hôm sau để phản đối cái mà họ cho là âm mưu Pháp - Anh nhằm lật đổ chính phủ Việt Nam.
Sáng hôm sau, 17-9, tuy là Chủ nhật, khu chợ đông nghịt người, tầu điện đứng chết tại nhiều chỗ trên đường, vắng hẳn xe kéo, những người “bồi” cũng không thấy đâu, cửa hàng đều đóng khoá… Không đưa thư tín và cũng không có điện. Điện tín điện thoại lúc có lúc không… Đó cũng chỉ mới là những điều bất tiện. Nhưng cũng từ đó mà đã nổ ra các việc rắc rối: các vụ bắt bớ ngược đãi người Pháp và một số vụ bắt cóc người Việt thân Pháp. Đêm đó thực là một đêm cực khó khăn..
Đến Thứ hai, tình hình cũng không được cải thiện hơn. Cuộc sống ở thành phố ngừng lại. Lẻ tẻ vẫn nổ ra những cuộc xô xát giữa người Pháp và người Việt, nhưng phần lớn mang tính chất những vụ đụng độ nhỏ với những lời hò hét, cãi chửi nhau và đe doạ. Điều khó chịu cho những bà nội trợ Pháp là thiếu thịt tươi, sữa, hoa quả, nước và điện hiếm… trong khi những người “bồi” của họ thì biến mất.
Sáng hôm đó, tôi nhận được một bức điện của Phạm Văn Bạch như sau:
“Gửi Phái đoàn Đồng minh, Hà Nội.
Phái đoàn Anh đã dùng quân đội chiếm đóng các công sở của Chính phủ Việt Nam ở Nam Kỳ. Mong rằng được chứng minh quyền được Độc lập của Nhân dân An Nam. Việt Nam đã hoàn toàn độc lập. Người Việt Nam có quyền được tự định đoạt số phận của mình”.
Báo cáo đêm hôm đó của toán Dewey làm cho người ta bối rối thêm; họ đã nhận được tin, nếu chính xác, thì có nghĩa là đã xảy ra rối loạn nghiêm trọng. Các đội tuần tiễu Nhật đã bắt nhiều toán khiêu khích được xác nhận thuộc bọn cướp Bình Xuyên. Chúng đã đánh bị thương một số quân nhân Pháp trong một quán cà phê và đốt hai nhà người Pháp, không cứu được vì không có lính cứu hoả và nước. Đến đêm các cuộc tấn công vào người Pháp và Việt tăng thêm và người Pháp bắt đầu sợ. Người Việt Nam lo thu vén tài sản, nhiều đàn bà và trẻ em chuẩn bị sơ tán khỏi thành phố.
Cédile, với tư cách là một người phát ngôn cao cấp nhất của Pháp ở Nam Kỳ lúc đó, đã bị đặt trước một tình hình khó xử. Mệnh lệnh duy nhất đầu tiên ông nhận được ở Calcutta vào tháng 8, là “lập lại trật tự và khôi phục chủ quyền của Pháp”. Cuộc đổ máu giữa người Pháp vũ trang và người Việt là không thể tránh khỏi nên Cédile quyết định hành động. Ông gặp Gracey và đưa ra việc cấp thiết phải bảo vệ tính mệnh, tài sản người Pháp và đề nghị phát vũ khí cho các tù binh Pháp. Theo một người của Dewey được chứng kiến thì trong cuộc gặp không đả động gì đến sinh mệnh và tài sản người Việt Nam.
Gracey cho đề nghị của Cédile là thiết thực và có lý. Ông rất muốn cấp vũ khí cho người Pháp, nhưng đã phải chững lại. Lần đầu tiên trong binh nghiệp của mình, Gracey đã bắt đầu phải suy nghĩ về chính trị. Ông đã nhận thức được rằng người Việt Nam hết sức coi trọng vấn đề độc lập và đó cũng là một việc không thể bàn cãi được. Đông Dương ở trong một bối cảnh hoàn toàn khác với Ấn Độ. Trong khi Công Đảng Anh ở London còn đang tranh cãi về quy chế tương lai của Ấn Độ trong Đế quốc Anh thì Đông Dương đã tuyên bố hoàn thành sự nghiệp độc lập của mình mà không cần phải có sự thoả thuận của Pháp. Nhưng điều đã làm viên tướng thực dân phải cảnh giác hơn cả là việc Ban An ninh quân đội đã báo cáo trong binh lính Ấn Độ của ông đang âm ỉ lan truyền những lời cằn nhằn oán trách. Nhiều hạ sĩ quan thuộc Sư đoàn Ấn Độ, được các đảng viên Đảng Quốc đại khuyến khích, có ý kiến là quân đội thuộc địa Anh không được tham gia vào việc đàn áp phong trào dân tộc của người Việt Nam.
Trong khi xác định lập trường của mình, viên tư lệnh đã phải tính đến nhiều yếu tố có lợi cho Pháp. Quân đội Anh lúc đó còn quá yếu, mà lại không thể dựa vào sự giúp đỡ của Nhật. Mà Nhật thì đã biểu thị không muốn cộng tác trong việc tước vũ khí người Việt Nam và trấn áp nhiệt tình của họ đối với nền độc lập. Gracey không tin rằng quân đội của ông lại có thể một mình đương đầu với một cuộc nổi dậy của “người bản xứ”. Trong bất kỳ trường hợp nào, Gracey cũng sợ sẽ xảy ra một cuộc tàn sát đẫm máu mà ông cảm thấy hãnh diện nếu có khả năng tránh được bằng bất cứ giá nào.
Trong tình hình lúc đó, Gracey kết luận việc thích đáng nhất có thể làm là giúp cho Pháp tự bảo vệ lấy mình vì theo ông, không những họ cần mà còn “có quyền” làm như vậy. Trước sau rồi người Pháp cũng sẽ được giúp đỡ thì sao bây giờ lại không giúp họ? Nhưng Gracey cũng đã nhận được những mệnh lệnh chính thức trong đó không nói gì đến việc cấp vũ khí cho người Pháp. Chẳng khác gì Cédile, ông cũng vấp phải một trường hợp khó xử.

Sáng ngày 18-9, có quyết định tạm thời rút bớt quyền hạn của Gracey. Mounbatten đã được báo cáo là Gracey đã không triệt để tuân theo chỉ thị của ông nên ông đã yêu cầu tướng Slim, trên đường về SEAC, dừng lại ở Sài Gòn, để nhắc cho Gracey biết ông ta chỉ có một nhiệm vụ - giải giáp quân đội Nhật. Ông không được để bị lôi cuốn vào việc duy trì trật tự công cộng. Điều đó thuộc trách nhiệm của người Nhật. Sau đó, Gracey lại còn được nhắc nhở phải tránh xa các mưu toan chính trị của Pháp và Việt.
Lời cảnh cáo đã khiến cho Gracey phải có một đường lối hành động khác trước, chẳng ăn nhập gì với các mệnh lệnh cũ trước đây của ông. Ông cho gọi viên chỉ huy Nhật tới và dứt khoát ra lệnh cho Nhật phải có những biện pháp cấp bách và có hiệu lực để khôi phục lại trật tự công cộng, thậm chí có thể cho bắn vào người Việt Nam. Ông còn nhấn nạnh thêm là Nhật phải thực hiện mệnh lệnh ngày 6-9, tước vũ khí của tất cả bộ đội, tự vệ, cảnh sát, và dân thường người Việt. Gracey nhắc cho viên chỉ huy Nhật biết việc đầu hàng chưa được ký kết và từ nay đến đó, các nước Đồng minh trao cho Nhật nhiệm vụ giũ gìn trật tự giữa người Pháp và người Việt. Tất nhiên đó cũng là một lời đe doạ rằng nếu để xảy ra đổ máu thì sẽ bị coi như là một tội phạm chiến tranh và điều đó cũng không loại trừ đối với viên chỉ huy Nhật.
Ngoài mặt thì Sài Gòn và các vùng lân cận còn được coi như là bình thường. Các cuộc xô xát Pháp - Việt và giữa các phái Việt Nam có tăng thêm về số lượng nhưng về mức độ dữ dội thì vẫn còn có thể chịu đựng được. Không thấy có báo cáo về người chết hoặc phá hoại nghiêm trọng về tài sản hay các vụ rối loạn quy mô lớn. Công khai mang vũ khí thì chỉ có quân nhân và cảnh sát địa phương. Nhưng thực ra cả vùng là một trại vũ trang đang chuẩn bị đối phó với một cuộc phong toả lâu dài. Cả người Pháp lẫn người Việt đều tìm kiếm, tích trữ lương thực và vũ khí. Cédile, Gracey và Phạm Văn Bạch, mỗi người với những lý do riêng của mình, đều rất lo phiền; tất cả đều biết rằng cơn thịnh nộ đang lên cao và có quá nhiều người có súng ống.
Trong một hành động vào giờ chót, Cédile yêu cầu Dewey đến gặp các lãnh tụ Việt Minh để thuyết phục họ bỏ cuộc và giúp khôi phục lại trật tự. Trong đêm 18-9 Dewey đã bí mật họp với Trần Văn Giàu, Phạm Văn Bạch, Dương Bạch Mai (Cảnh sát trưởng), Bác sĩ Thạch (Uỷ viên Ngoại giao), và Nguyễn Văn Tạo (lãnh tụ Công đoàn). Tất cả đều cho rằng đã quá muộn để thương lượng và hợp tác. Dân chúng đã bị xúc phạm vì thái độ kiêu căng của Pháp, bị kích động mạnh và đã ở tư thế sẵn sàng làm mọi việc để giữ vững được nền độc lập của mình. Sau cuộc gặp gỡ, Dewey đã nói lại cho Cédile và nhắc lại lời của Giàu: “Hiện nay, việc cực kỳ khó khăn là kiểm soát được các bè phái chính trị khác nhau, vì không phải tất cả thân Việt Minh mà tất cả đều chống Pháp”.
Người Việt Nam đã trả lời Cedile một cách mạnh mẽ rõ ràng. Không thương lượng, không còn hy vọng sáp lại gần nhau và cũng không cần hợp tác nữa. Nhưng Cédile vẫn lạc quan. Sáng ngày 19-9, Cédile cho họp các nhà báo địa phương và nước ngoài(4). Trong một bản tuyên bố đã chuẩn bị sẵn, ông công bố là Việt Minh không đại diện cho nguyện vọng của những người Đông Dương và không có đủ khả năng duy trì trật tự công cộng. Ông còn nói các cuộc thương lượng với người Việt Nam đã được ngừng lại cho đến khi trật tự được lập lại và sẽ chỉ được tiếp tục dựa trên cơ sở của bản Tuyên bố 24-3.
Mọi quan hệ dứt khoát chấm dứt. Báo chí nước ngoài ở Sài Gòn, trước đây vẫn lớn tiếng chỉ trích chính sách Anh tại Nam Việt Nam và thái dộ của Gracey đối với người Việt Nam đã đưa tin sắp nổ ra nổi loạn. Ngày 20-9, SEAC đã phản kháng lại bằng cách ra lệnh cho Gracey phải “kiểm soát” đài phát thanh địa phương và tìm cách “bịt” các tin tức và bình luận chống Anh. Đó là một mệnh lệnh giản đơn, hoàn toàn rõ ràng. Nhưng Gracey đã hiểu nó theo một cách khác.
Bình thường như thế thì chỉ cần đặt một sĩ quan liên lạc ở bộ máy đầu não đài phát thanh Sài Gòn của Pháp để kiểm duyệt các tin tức chống Anh. Nhưng Gracey đã cho thi hành một biện pháp đặc biệt lạ lùng. Không hỏi ý kiến của SEAC và chỉ dựa trên quyền hạn người cầm đầu Phái đoàn kiểm soát của Đồng minh, ngay hôm nhận được lệnh của SEAC, Gracey đã cho phát ra bản Tuyên cáo số 1, tự cho minh có toàn quyền “duy trì pháp luật và trật tự ở Đông Dương nam vĩ tuyến 16”. Mọi người đều tỏ ra nghi ngờ sự sáng suốt của Gracey.
Nhưng Gracey, sau khi khẳng định địa vị hợp pháp của mình, đã xông vào các báo chí Việt Nam, cấm rất cả các loại báo nhưng lại bỏ qua không đụng gì đến đài Sài Gòn và các báo Pháp. Ông cho thiết lập một biện pháp kiểm duyệt hạn chế đối với tin tức của các phóng viên ngoại quốc nhưng thực ra họ vẫn có thể chuyển được tin qua đường Trùng Khánh, Côn Minh… Một hành dộng khác của Gracey là cho sáp nhập cảnh sát Việt Nam vào quân đội Anh, coi như một đơn vị phụ thuộc dưới quyền chỉ huy của ông.
Tuyên bố của Cédile, hành động độc đoán của Gracey, cũng như sự đứt đoạn trong quan hệ giữa dân chúng và các nhà chức trách, tất cả những cái đó mở đầu cho giai đoạn tiếp theo. Chỉ trong 24 giờ sau, các cuộc phá hoại, cướp bóc, đánh đập, bắt cóc… nổ ra ở một mức độ đáng sợ. Nhưng tội ác này không phải chỉ xảy ra từ một phía, mà ở cả hai bên, Pháp và Việt. Gracey không thể không biết đến tình hình và ông quyết định phải hành động.
Ngày hôm sau, 21-9, Gracey tuyên bố thiết quân luật. Cụ thể là ra lệnh giới nghiêm, cấm hội họp công khai và biểu tình, hạn chế đi lại của thường dân trong một số khu vục, cấm mang vũ khí và cả gậy gộc, thiết lập toà án binh để xử các vụ vi phạm trật tự công cộng và xử tử hình đối với các tội cướp bóc và phá hoại. Dewey đã rất thẳng thắn vạch ra rằng tất cả các biện pháp này đều nhằm vào người Việt, nhưng Gracey lại trơ tráo công khai tuyên bố “quyết tâm” của ông được thấy việc chiếm đóng sẽ được thực hiện trong điều kiện hoà bình và “triệt để vô tư”.
ĐÒN TÁO BẠO CỦA CÉDILE
Trong đêm 21 rạng 22-9, nhân viên SLFEO đã báo cho Cédile biết người Việt Nam đang củng cố lực lượng vũ trang của họ dưới sự chỉ đạo của Việt Minh. Cédile biết là 18.000 quân Anh - Ấn cũng không thể chống lại với một cuộc tấn công ồ ạt của du kích Việt Minh, nên một lần nữa ông lại gặp Gracey và lại đề nghị cấp vũ khí cho 14.000 tù binh Pháp bị giữ từ cú 9-3 tại trại Trung đoàn 11 RIC ở ngoại ô Sài Gòn. Theo Cédile, số người này sẽ được đặt dưới quyền các sĩ quan Pháp và nếu cần, sẽ được sử dụng để hỗ trợ cho quân Anh. Gracey, biết rõ thế yếu về quân sự của mình, nên đã đánh giá cao đề nghị của Cédile.
Sáng sớm ngày 22, Anh lặng lẽ thay thế quân Nhật tiếp quản Khám lớn và thả một số lính dù Pháp đã bị bắt giữ trong các cuộc rối loạn tuần lễ trước. Số này đi thẳng tới trại 11 RIC và tổ vhức 14.000 tù binh Pháp, phần lớn là lính lê dương, thành đơn vị chiến đấu, rồi đưa về các địa điểm đã được quy định để chờ lệnh. Nhưng để chứng tỏ giá trị và lòng trung thành với “nước Pháp mới”, số lính này tản ra khắp trung tâm thành phố và chộp lấy bất kỳ người Việt Nam vô tội nào mà chúng bắt gặp.
Có lực lượng vũ trang trong tay, Cédile cảm thấy có thể tiếp cứu cho thành phố, lập lại trật tự, và nối lại các cuộc thương lượng với người Việt Nam với hy vọng không phải dùng đến bạo lực. Kế hoạch của ông ta là lợi dụng đêm tối 22 rạng 23, đánh chiếm cơ sở hành chính thành phố. Vì vậy ngay từ chiều ngày 22, một ngày Thứ bảy, ông bắt đầu cho thay thế người Nhật chiếm giữ nhiều đồn cảnh sát ở Sài Gòn. Người Pháp vẫn lặng lẽ và ngoài Nhật ra thì không ai chú ý đến hành động này.
Cũng trong chiều hôm đó, bác sĩ Thạch gặp gỡ với các nhân viên Phái đoàn OSS. Họ kinh ngạc khi được báo cho biết là, bằng một hành động cuối cùng và tuyệt vọng, Việt Minh sẽ phát động một cuộc biểu dương lực lượng quần chúng với nhiều ngàn người Việt vào ngày hôm sau. Họ sẽ diễu hành qua thành phố, không mang vũ khí, mà chỉ có các biểu ngữ, khẩu hiệu, huy hiệu của đảng. Người Mỹ nhắc Bác sĩ Thạch rằng những cuộc biểu tình như thế là hoàn toàn bị cấm theo lệnh thiết quân luật của Gracey và có nguy cơ lớn gây ra đổ máu. Bác sĩ Thạch đáp lại rằng ý đồ của Việt Minh là khích cho Anh, Pháp tiến hành đàn áp “gây ra nhiều thương vong, làm cho thế giới phải quan tâm đến những người hoà bình yêu tự do này”.
Nhưng chỉ vài giờ sau, thế giới đã biết tới cảnh ngộ của nhân dân Sài Gòn, qua tin tức về những sự say sưa tàn bạo của người Pháp…
Trước lúc rạng đông, quân đội của Cédile, theo kế hoạch đã định, lặng lẽ chiếm các đồn cảnh sát còn lại, Kho bạc, sở Mật thám, và nhà Bưu điện. Sau đó vào buổi sáng, đến lượt Toà thị chính, nơi Lâm uỷ Nam Bộ đóng từ khi bị Gracey đuổi khỏi dinh Toàn quyền. (Hôm đó là ngày Chủ nhật, 23-9, đúng 3 tuần sau khi xảy ra những vụ lộn xộn đầu tiên trước nhà thờ lớn Sài Gòn, rõ ràng là một ngày tiếp theo để trả nợ cho những người “An nam mít” về cuộc tiến công hèn nhát của họ ngày “Chủ nhật đen tối”). Người lính Việt Minh đứng gác trước Toà thị chính đã bị người Pháp bắn chết một cách tàn nhẫn. Số ít người đóng trong cơ quan bị bất ngờ, đã chống cự một cách không có hiệu quả, và cũng đã bị giết chết hoặc bị bắt. Tất cả các uỷ viên trong Lâm uỷ, trừ một người (Hoàng Đôn Văn, phụ trách Lao công) đã thoát được. Nhưng Cédile đã chiếm lại được thành phố.
Khi hết lệnh giới nghiêm vào 5 giờ 30, dân chúng mới ra khỏi nhà và đã thấy cờ tam tài bay trên nóc các công sở và lính Pháp đứng gác ở mọi nơi. Cả người Pháp và người Việt lúc đầu đều tưởng rằng quân đội Leclerc đã tới, nhưng họ đã nhận được mặt ngay nhiều sĩ quan và binh lính là tù binh cũ ở trại 11 RIC. Người Việt phản ứng lại một cách giận dữ, chán ngán và lo sợ.
Người Pháp vô cùng hoan hỉ sau 3 tuần sống trong sự sợ hãi. Nay giờ chiến thắng đã đến và cũng là dịp để họ trả thù. Họ liền phản ứng lại như một đám du thủ du thực, phá phách một cách dã man hùng hổ. Từng toán 3, 4, 6, cả đàn ông, đàn bà Pháp xông ra đường phố Sài Gòn để tìm bắt, đánh đập bất kỳ người Việt nào, đàn ông, đàn bà, trẻ, già và có chỗ đối với cả trẻ em… Số nạn nhân ít ra cũng tới hàng trăm và có thể tới hàng ngàn…
Mọi sự diễn ra ngay trước một các quân nhân Pháp và Anh, nhưng họ thờ ơ và còn tỏ ra có vẻ thích thú. Những cảnh tượng đó cũng được các nhà báo ngoại quốc chứng kiến. Toán OSS chúng tôi cũng thấy dược tận mắt những sự tàn bạo quá đáng, cảm thấy bị xúc phạm. Dewey, với tư cách là người Mỹ cao cấp nhất ở Sài Gòn, đã xin gặp tướng Gracey để phản đối thái độ của người Pháp và sự đồng loã của người Anh, nhưng tướng Gracey đã từ chối không tiếp. Bực với phái dộ của Gracey, Dewey đã không tiếc lời nói thầm với các sĩ quan cao cấp của ông. Dewey lại gặp Cédile và thiếu tá Buis(5), sĩ quan thân cận của Leclerc, nhưng cũng không đạt được gì khá hơn. Cédile nói với Dewey một cách mơ hồ rằng đó không phải là công việc của ông ta và rõ ràng người Mỹ đáng phải chê trách về tình trạng này. Ngày hôm sau, tướng Gracey tuyên bố Dewey không còn là người được chấp thuận nữa và ra lệnh cho ông phải rời Sài Gòn ngay càng sớm càng tốt. Dewey thu xếp đi chuyến bay trở về Candy vào Thứ tư, 26-9.
Tuy Gracey và Cédile bên ngoài phản ứng với những lời phản đối của Dewey như vậy, nhưng hai ông cũng đều kinh sợ và tức tối về cách đối xử của người Pháp. Cédile và Buis thử can thiệp bằng cách dùng loa kêu gọi trên đường phố giữ trật tự, ôn hoà, kiên nhẫn, và vì “danh dự Pháp”. Nhưng đám du côn đã chống lại. Lệnh của Cédile bắt ngừng các cuộc bắt bớ, trừ đối với hành động tội phạm, đã không được ai biết đến. Ông cố gắng giải thích cho một số người Pháp là ở đây mục đích của họ không nhằm trả thù mà là muốn nhanh chóng nối lại cuộc điều đình trong khuôn khổ Bản Tuyên bố 24-3. Ông nghĩ rằng ngón đòn của ông có thể dẫn tới điều đó. Ông chỉ thị cho Buis thả tất cả những người Việt vừa bị bắt, nhưng điều này chỉ làm cho dân chúng Pháp bực bội thêm.
Gracey phải chịu đựng một áp lực khác. Các ký giả ngoại quốc nói nhiều nhất về ông vẫn là nhà báo Anh, và họ đã phê phán chống ông khá gay gắt. Trong 24 giờ, những bài chỉ trích của họ tới tấp đánh về London, Paris và Washington. Trước khi màn đêm buông xuống, Gracey đành phải ra lệnh cho Cédile tước vũ khí của đám tù binh, đưa họ trở về trại và giao cho người Nhật trách nhiệm khôi phục lại trật tự trong thành phố.
Nhưng vấn đề không còn ở chỗ thả các người bị bắt và rút đám tù binh ra khỏi các khu phố nữa. Người Anh và người Pháp đã bỏ qua một nhân tố quan trọng - phản ứng của người Việt đối với cú đánh của Cédlle. Sau khi được thả khỏi nhà giam, người Việt tập hợp nhau lại dưới sự lãnh đạo của Việt Minh. Trước đây Việt Minh là một cái đệm giữa những người thực dân Pháp và các phần tử Việt Nam cực đoan, và Việt Minh chủ trương ôn hoà, trật tự công cộng, đề kháng thụ động và thương lượng, đến nay họ đã không còn sụ lựa chọn nào khác ngoài việc tiến hành chiến tranh.

CUỘC PHẢN CÔNG
Ngày hôm sau, 24-9, người Pháp bắt đầu “biến mất” và một số nhà máy và kho tàng trong khu vực cảng bị đập phá và đốt cháy. Điện và nước trước thỉnh thoảng còn có, nay bị cắt hoàn toàn. Các đơn vị tự vệ Việt Minh và các đội công nhân xung phong tấn công phi cảng Tân Sơn Nhất, đốt một tàu Pháp ở bến cảng, phá nhà giam và thả hàng ngàn người Việt Nam mới bị cầm tù.
Một lần nữa, nỗi lo sợ lại bao trùm lên cộng đồng người Pháp. Nhiều gia đình Pháp đã tìm cách trốn vào khách sạn Continental. Một phần khách sạn đã có các sĩ quan cao cấp Đồng minh và nhiều đơn vị tình báo Đồng minh như phái đoàn OSS, cơ quan An ninh dã chiến Anh và SLFEO của Pháp đóng. Toà nhà và vùng xung quanh được lính Anh gác, do đó người Pháp cảm thấy được bảo vệ an toàn.
Ngày hôm đó tiến triển với đầy những sự cố. Giữa trưa, chợ trung tâm bị đốt cháy. Chướng ngại được dựng lên ở khắp đường và càng có đông người cố lao tới khách sạn…
Tiếng súng, tiếng nổ… vang lên cho tới tận khuya. Không hiếu tại sao mà không thấy lấy một vài đội tuần tra Anh và Pháp mà chỉ có mặt người Nhật khá bàng quan. Sài Gòn ngập trong tình trạng vô chính phủ - chẳng có ai, ngoại trừ Việt Minh vô hình có vẻ nắm dược tình hình.
Nhiều báo cáo và tin đồn đại trong người Pháp là nhiều toán Việt Minh vũ trang đang tập trung tại khu vực phía nam và đông thành phố và vùng cảng. Cũng chẳng ai biết rõ họ là ai, định làm gì và thực tế có ở đó không. Nhưng một lần nữa người Pháp lại phải xuống thế, còn người Anh thì đã giao công tác an ninh cho người Nhật, mà người Nhật thì lại tỏ ra trung lập. Tình trạng rối ren trong ngày kéo dài cho tới giờ giới nghiêm. Nhưng khi dân chúng trở về nhà thì lại có tin đồn Việt Minh sẽ đánh vào nội thành còn vùng ngoại ô thì được yên ổn hơn.
… Nhưng đêm đó, ở Tân Định, vùng ngoại ô Sài Gòn, một lực lượng Bình Xuyên điên cuồng đã tấn công dã man khu Hérault, nơi nhiều người Pháp lai sinh sống. Chỉ trong vòng hai giờ, chúng đã tiến hành một trong những cuộc tàn sát xấu xa và kinh khủng nhất trong cuộc đấu tranh cho độc lập của Việt Nam. Ba trăm thường dân da trắng và Pháp lai đã bị bắt làm con tin. Khoảng một nửa đã được thả về, sau khi đã bị tra tấn, đánh đập, số còn lại đã bị giết hại dã man vào sáng 25-/9. Bộ chỉ huy Anh đã không được tin báo về cuộc tấn công cho đến mãi một giờ sau khi nó đã nổ ra. Vì vậy, khi họ tới nơi thì phần lớn người Việt đã biến cùng với những con tin của họ.
Bạo lực tiếp tục giảm. Việt, Nhật không hợp tác làm cho Gracey tức giận, nhưng ông cũng chẳng có thể làm gì khác hơn đe doạ kết tội viên chỉ huy Nhật đã từ chối không tuân theo mệnh lệnh của Đồng minh. Cả điều đó cũng chẳng giải quyết được vấn đề khôi phục lại trật tự và tiêu diệt được người Việt nổi loạn. Hơn nữa, khi Gracey khiển trách viên chỉ huy Nhật thì được họ trả lời là quân lính Nhật sợ người Việt Nam trả thù nếu họ can thiệp. Trước chủ trương phá đám của Nhật và sự bất lực của quân Anh lúc dó, Gracey một lần nữa phải cam nhận các yêu sách của Cédile, lại cấp phát vũ khí cho số tù binh Pháp ở 11 RIC. Nhưng tình hình đã quá muộn.
Cuộc tấn công riêng rẽ của Bình Xuyên vào khu Hérault đã khuấy lên nhiều cuộc bạo động và phá rối trật tự ở khắp nói, từ vùng Chợ Lớn - Sài Gòn tới miền đồng bằng phía đông và nam, và Phú Cường, Biên Hoà ở phía bắc. Tính chất của hoạt động nói trên đã báo động cho Giàu thấy những người Quốc gia chống Cộng đang láo xược âm mưu giành lấy quyền lãnh đạo phong trào. Ông tức thời bước tới và ra lệnh tiến hành tổng bãi công, triệt để sơ tán người Việt, cấm bán lương thực, thực phẩm, tuyên bố Sài Gòn bị đặt trong tình trạng bị bao vây. Giàu doạ sẽ đốt Sài Gòn thành tro nếu như người Pháp không chịu bỏ vũ khí, rút lui, và công nhận độc lập của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.
Trong những ngày 25 và 26, các đơn vị tự vệ Việt Minh tiếp tục dựng lên các chướng ngại trên các đường đi vào thành phố, ngăn chặn mọi người ra vào, chỉ trừ cho người Anh và Mỹ. Chỉ một dấu hiệu quân phục Pháp ló ra ở đầu phố là đã bị bắn, vì vậy quân nhân Pháp phải tránh mặt. Trong thành phố, thiếu tá Buis và sở mật thám tìm thấy vũ khí, thuốc nổ và rõ ràng là Giàu và Việt Minh đáng gờm đã có kế hoạch đánh trả. Còn bên ngoài khu vực thành phố, trong vùng Nhật kiểm soát, cuộc khởi nghĩa vẫn tiếp tục.
Cuộc đấu tranh dữ dội giành độc lập dân tộc đã khởi đầu một cách lặng lẽ trong làng nhỏ Tân Trào, ngày 13-8, nay trong buổi sớm ngày 25-9 đã trở thành một cuộc chiến tranh, một cuộc chiến tranh lúc đầu thì chỉ ở miền Nam, nhưng không đầy 6 tháng sau đã lên phía bắc tới Hà Nội và cả Bắc Kỳ, và đã kéo dài trong 10 năm với chỉ một ít lúc gián đoạn.
Ở Hà Nội, chúng tôi nhận được báo cáo sâu sắc cuối cùng của Dewey chiều 24-9(6). Bản báo cáo kết luận: “Nam Kỳ đang bừng cháy, người Anh và người Pháp sẽ cáo chung ở đây, còn chúng ta (người Mỹ) phải rút lui khỏi Đông Nam Á”. Lời của Dewey quả thực là tiên tri nhưng đã chẳng được ai biết đến.
NGƯỜI MỸ THƯƠNG VONG ĐẦU TIÊN
Chuyến bay của Dewey đã được trù định vào 9 giờ 30 sáng ngày 26-9. Đại uý J. Bluechel(7) đưa Dewey ra sân bay và được biết máy bay không thể cất cánh trước giữa trưa. Họ liền lái xe về khách sạn Continental để lấy hành lý. Đường phố vắng vẻ, chỉ thỉnh thoảng mới có một đội tuần tra. Người Pháp ở trong nhà, còn người Việt thì đã rời thành phố hoặc lẩn kín. Vào khoảng 11 giờ, Dewey đã nhận được tin đại uý R. Coolidge( 8 ) trong toán tình báo, bị phục kích và bị thương chiều hôm trước, nên Dewey quyết định đến thăm Coolidge ở bệnh viện.
Dewey và Bluechel trở lại sân bay vào 12 giờ 15. Phi cơ từ Kandy về chưa tới nên chuyến bay lại bị chậm lại. Họ quyết định quay trở lại cơ quan của OSS(9) để ăn cơm vì chỉ cần đi xe 10 phút. Dewey lái xe và họ nói với nhau về kinh nghiệm không may của R. Coolidge thì tới gần cái chắn đường cách nhà OSS độ gần 50 mét. Theo Bluechel chính thức kể lại, lúc đó họ không thấy có gì bất thường khi tiến gần cái chắn đường. Họ rất quen thuộc với khu vực này vì đã nhiều lần qua lại đây, mà lần cuối cùng là vào buổi sáng hôm đó, khi họ ra sân bay chuyến đầu.
Cái chắn làm bằng ba cành cây, có thể vượt qua được nhưng chỉ cần phải đi chậm lại. Dewey giảm tốc độ xuống 8 dặm giờ, bỗng có một khẩu súng máy nhẹ từ một chỗ kín đáo, bắn thẳng vào họ, mà không hề có dấu hiệu báo trước. Thiếu tá Dewey bị bắn vào đầu bên trái và chết ngay tức khắc. Vụ phục kích giết Dewey xảy ra vào lúc 12 giờ 30 ngày 26-9-1945.
Sau đó người Việt tấn công vào cơ quan OSS và kìm chặt những người ở trong đó(10) dưới một làn lưới lửa dày đặc cho đến tận 3 giờ, khi người Việt đề nghị ngừng bắn để thu hồi người chết và bị thương của họ. Toán OSS đồng ý và ấn định với người chỉ huy Việt Nam đổi xác của Dewey với 3 xác người Việt bị bắn ngã trước nhà OSS. Trao đổi sắp xong thì có hai trung đội thuộc đơn vị Gurkhas tiến dọc phố đến chỗ đàm phàm và bắn vào người Việt Nam. Những người này liền vớ lấy xác đồng dội và bỏ chạy. Xác của thiếu tá Dewey cùng với chiếc xe Jeep cũng bị họ mang đi luôn và không bao giò tìm lại được nữa.
Chỉ trong vòng 6 giờ sau, tin tức về vụ giết hại Dewey đã lan khắp thế giới và trong nhiều ngày, việc này tỏ ra bao hàm một ý nghĩa chính trị quốc tế quan trọng.
Cuội buổi chiều hôm đó, tôi được đại uý Imai báo tin về cái chết của Dewey. Lúc đó, đang có nhiều sĩ quan tham mưu Trung Quốc đến gặp tôi để bàn về nghi thức đối với Phái đoàn Mỹ trong buổi lễ tiếp nhận đầu hàng của Nhật (sẽ được tổ chức vào ngày hôm sau). Bernique nhảy xổ vào báo cho tôi biết Imai cần gặp vì có tin tức “rất quan trọng và khẩn cấp”. Tôi thấy Imai đang bị xúc động mạnh. Ông tự dịch cho tôi những điều viết bằng tiếng Nhật trong bức điện của Tổng Hành dinh tập đoàn quân Nam ở Sài Gòn gửi tướng Tsuchihashi về việc quân Etsumei (Việt Minh) đã tấn công Phái đoàn Mỹ và giết chết viên sĩ quan chỉ huy. Imai không biết rõ tên người và các chi tiết khác. Bức điện bằng mật mã và theo Imai, thì không ai được biết ngoài tướng Tsuchihashi và ông cho rằng cần phải báo ngay cho tôi biết đầu tiên.
Tôi giao cho Knapp tiếp tục làm việc với người Trung Quốc và đến ngay gặp thẳng ông Hồ. Ông không được tin gì về vụ này và tỏ ra rất hoài nghi về tin báo của Nhật mặc dù rõ ràng ông rất xúc động trước khả năng điều đó có thể trở thành thực sự. Ông đảm bảo với tôi là sẽ trực tiếp xem xét vấn đề này. Khi tôi trở về cơ quan thì đã gần 6 giờ chiều và nhận được điện của Helliwell xác định cuộc tấn công và lần đầu tiên tôi biết tin chính thức Dewey đã bị giết chết. Phản ứng tức khắc của tôi là sự tức giận đối với Việt Minh. Điều đó đối với tôi thực không còn nghĩa lý gì nữa. Họ đã giết hại người bạn độc nhất của họ ở Nam Kỳ và chắc chắn rằng những tin này sẽ chẳng đề cao được lý tưởng của họ trước nhân dân Mỹ. Tôi chưa có đủ tài liệu nhưng cứ muốn nghĩ rằng không phải người Việt Nam, đã giết Dewey.
Ở Sài Gòn, sau khi quân Gurkhas xông vào và Việt Minh đã tháo lui thì toán OSS chuyển vào khách sạn Continental. Chiều hôm đó, Bluechel gặp Cédile và báo cho ông biết tin. Cédile đã không để mất thời gian và thông báo ngay cho Graeey, ông này liền “ra lệnh cho tất cả các lực lượng thuộc quyền của họ (Anh - Pháp) phải xúc tiến tích cực tìm xác của Dewey”.
Ngay sau 6 giờ chiều hôm đó, đại tá J. Caughlin(11) báo cáo về Washington, tướng Donovan đã khuấy động cả mạng lưới thông tin quân sự và ngoại giao.
London thúc giục Mountbatten cung cấp thêm tài liệu trong khi các phóng viên chiến tranh đòi hỏi những chi tiết đặc biệt, nêu ra những vấn đề hóc búa về những vụ âm mưu và phản âm mưu.
Lúc đó, ai cũng nhằm vào những người đối lập của mình. Người Việt Nam buộc tội người Pháp với tiền đề là vì người Mỹ chống thực dân. Người Pháp có lý do vững chắc quy tội Việt Minh. Nhưng cũng có ít nhiều người Mỹ nghi ngờ cơ quan tình báo SOE của Anh đã âm mưu loại trừ sự cạnh tranh của OSS với họ ở Đông Nam Á.
Toán OSS tiến hành một cuộc điều tra riêng về hoàn cảnh chung quanh cái chết của Dewey đã bác bỏ mọi lập luận về “âm mưu đen tối” hoặc vì có hiềm thù đối với Dewey hay người Mỹ. Sự thực, dựa trên những báo cáo có giá trị của những người được chứng kiến, thì đây chỉ là một trường hợp nhầm lẫn gây ra một phần do có thiếu sót trong sự nhận biết về quốc tịch. Trong báo cáo chính thức có đoạn viết:
“… Thiếu tá Dewey… đã bị phục kích và bị giết vì bị nhận lầm là người có quốc tịch khác không phải là Mỹ. Nếu chiếc xe của ông ta lúc đó có cắm cờ Mỹ, thì tôi (Bluechel) chắc rằng người ta đã không bắn. Xe đã không cắm cờ; theo đúng chỉ thị bằng miệng của tướng Gracey…”.
Gracey đã tỏ ra là một con người gặp đâu làm đấy. Ông đối phó với các sự kiện đã xảy ra, không phải là lường trước chúng, mà cũng chẳng phải là đánh giá đúng tác động của sự việc. Phản ứng của ông trong trường hợp cái chết của Dewey là ra lệnh bắt giữ Thống chế Bá tước Térauchi, không phải vì người Nhật phải chịu trách nhiệm trong vụ này, mà chỉ là Gracey phản ứng.

 “NAM KỲ BÙNG CHÁY”
Những lời ca thán về thái độ thiên vị của Anh, các báo cáo về các vụ phá rối trật tự, cũng như tin tức về cái chết của Dewey, đã vượt qua SEAC và tới London. Mounbatten theo dõi tình hình với một sự quan tâm đặc biệt vì lúc đó Chính phủ Công đảng Anh đang dự định nới rộng chính sách về quy chế tương lai của Ấn Độ trong Khối Liên hiệp Anh. Ông cho rằng thiên hướng của Gracey muốn dính líu vào các công việc Pháp - Việt đã làm cho ông lúng túng, từ lúc Gracey cho ra bản tuyên bố kém cỏi ngày 20-9.
Mounbatten đã phải khó khăn để giải thích và thanh minh cho những quyết định và hành động đáng ngờ của Gracey. Trong bản báo cáo gửi Bộ tham mưu hỗn hợp, Mounbatten đã giải thích rằng lúc đầu ông cho là tình hình quân sự ở Sài Gòn nghiêm trọng, song ông vẫn cảm thấy… bản tuyên bố… đã trái với chính sách của Chính phủ Hoàng gia, và dù cho các bản tuyên bố kiểu đó có thể hiện do chính sách của Chính phủ khởi xướng, thì tôi (Mounbatten) cũng đã báo cho thiếu tướng Gracey phải chú ý hạn chế hoạt động của quân đội Anh - Ấn vào các nhiệm vụ có mức độ đã được đề ra.
Việc Mounbatten biện minh và che chở cho các hoạt động Gracey còn được tiếp tục cho đến khi quân Anh rút khỏi Đông Dương vào 20-1-1946. Cũng có lúc Mounbatten nói với Leclerc là Gracey đã vượt quyền ông ta và ông đã có ý định thay Gracey bằng một người khác. Nhưng Leclerc đã nói trước là Gracey đã làm được một việc tốt và nên được giữ lại. Theo Leclerc thì những vụ rối loạn ngày 23-27 tháng 9 ở Sài Gòn là do những phần tử tội phạm - bọn cướp Bình Xuyên - gây ra. Nhưng cố vấn chính trị của Gracey, H.N. Brain, đã không đồng ý với Leclerc và chỉ ra rằng thực chất vấn đề ở Đông Dương là một nguyện vọng dân tộc chân chính mà người Pháp đã không chú ý tới.
Sự náo động về ngoại giao do cái chết của Dewey gây ra đã buộc Mounbatten phải triệu Gracey và Cédile về gặp ở Singapore ngày 28-9. Với sự hiện diện của Tổng trưởng Chiến tranh J.J. Lawson, Mounbatten đã nhắc lại chính sách của Anh, nhấn mạnh việc quân đội Anh không được can thiệp vào công việc nội bộ của Đông Dương, v nhất là không được sử dụng dể đánh lại người Việt. Cédile tỏ ra lo ngại, vì ngay cả khi có lực lượng tăng cường tới, một mình Pháp cũng khó mà đối phó được với tình hình, nhưng Mounbatten đã đề xuất ra vấn đề là nên điều đình lại với các nhà lãnh tụ Quốc gia.
Song chỉ vài ngày sau, lập trường của Anh đã phải chuyển theo mệnh lệnh của London. Mounbatten đã nhận được chỉ thị sử dụng quân Anh - Ấn để hỗ trợ cho người Pháp, nếu cần, và điều đó cũng không hại gì cho nhiệm vụ của họ ở Sài Gòn. Mounbatten chuyển những chỉ thị trên cho Gracey và bổ sung thêm là quân đội chỉ được sử dụng trong nhiệm vụ phòng ngừa chứ không được dùng để tấn công.
Ngày 1-10, Gracey chủ động mở lại những cuộc thương thuyết với Lâm uỷ Nam Bộ và đã được Cédile, Bạch, Thạch, và Tây đồng ý chấp nhận một cuộc ngừng bắn thực sự vào ngày hôm sau. Ông Brain cũng tham gia vào cuộc gặp gõ, giải thích cho các đại biểu Việt Nam biết chính sách của Anh. Ông nhấn mạnh về sự trung lập của Anh, nhưng lại nói thêm rằng theo sự thoả thuận giữa các nước Đồng minh, Anh sẽ không công nhận bất kỳ sự thay đổi chủ quyền trên bất cứ vùng đất đai nào đã phải chiếm lại được bằng vũ lực trong thời kỳ chiến tranh.
Thoạt nghe thì chính sách nói trên tỏ ra hợp lý và cả hai bên đều có thể chấp nhận được, nhưng Bạch và Thạch cũng nhận thấy ngay được là chủ quyền trước chiến tranh - theo người Anh, có nghĩa là của Pháp chứ không phải là Nhật, do đó Đông Dương vẫn là thuộc Pháp. Bất chấp những lời tuyên bố của Việt Nam là họ đã đánh Nhật để giành lại độc lập và họ đã giành lại tự do và độc lập, người Anh vẫn coi Đông Dương là thuộc địa của Pháp. Như thế không thể có hoà bình.
Vào ngày 2 và 6 tháng 10, còn có hai cuộc họp giữa Cédile, đại tá R. Préneuf(12) đại diện cho Pháp và người Anh, và người Việt Nam. Người Pháp yêu cầu trả lại các con tin đã bị bắt trong các vụ lộn xộn trước và xác của thiếu tá Dewey, làm điều kiện tiên quyết cho các cuộc thương lượng sau(13). Người Việt Nam giữ lập trường là điều kiện tiên quyết chỉ có thể là Pháp phải công nhận Việt Nam Dân chủ Cộng hoà là một nước tự do và độc lập.
Trong cuộc gặp ngày 6, người Pháp đặt vấn dề duy trì cuộc ngừng bắn. Người Việt Nam chỉ đồng ý kéo dài cuộc ngừng bắn với điều kiện sau đây: tất cả mọi quyền hành chính ở Sài Gòn phải được phục hồi lại cho Lâm uỷ Nam Bộ, được coi như là chính quyền duy nhất; cảnh sát địa phương phải được trao lại cho chính phủ Việt Nam là người duy nhất chịu trách nhiệm duy trì trật tự công cộng; tất cả quân đội Pháp phải được giải giáp và không được đưa quân mới vào; người Pháp phải tập trung vào những khu vực nhất định và an ninh và đời sống của họ sẽ được Chính phủ Việt Nam đảm bảo.
Rõ ràng là người Pháp và người Anh đã không nghiêm chỉnh trong việc tìm kiếm một cơ sở cho việc thoả thuận với người Việt. Họ tiến hành thương lượng chỉ nhằm một mục đích trong đầu: lấy lại sự yên ổn và làm giảm nhẹ cuộc phong toả Sài Gòn, duy trì cuộc ngừng bắn cho đến khi quân tiếp viện tới. Yêu cầu ban đầu của họ về việc trả lại con tin chỉ là giả tạo. Lâm uỷ chẳng có cách nào để nắm lại được số con tin từ tay bọn Bình Xuyên và các giáo phái chống Cộng. Hơn thế nữa, cả Pháp và Việt chẳng ai biết được là có bao nhiêu người và những ai đã bị bắt. Phản đề nghị đòi trở lại nguyên tình trạng cũ tỏ ra hợp lý đối với người Việt vì họ cũng sẽ chẳng mất gì, nhưng với người Pháp thì đó chẳng khác gì một cuộc đầu hàng, vì thế mà không thể nào chấp nhận được. Đây lại là một sự cách biệt khác.
Mặc dù Anh - Pháp chỉ nhằm trì hoãn để tranh thủ thời gian và cuộc đối thoại đã tan vỡ vào ngày 6-10, giữa những lời lẽ gay gắt và doạ nạt, nhưng cuộc ngừng bắn vẫn tiếp tục. Mật vụ SLFEO đã báo cho Cédile biết là Việt Minh đã triển khai quân đội chung quanh Sài Gòn và tại các vị trí chiến lược ở phía bắc và nam thành phố, đồng thời cũng cho biết Hoàng Quốc Việt(14) vẫn liên lạc chặt chẽ với Trung ương đảng tại Hà Nội, đã chỉ thị cho Giàu và Bạch phải chống lại mọi mưu đồ của Đồng minh nhằm giúp Pháp nắm quyền kiểm soát Sài Gòn. Và nếu cần, chỉ sau 24 tiếng đồng hồ, Hà Nội sẽ gửi quân tăng viện tới.
Cédile lo ngại Việt Minh sẽ phát động tấn công nên đã yêu cầu Leclerc, mới tới Sài Gòn ngày 5-10, đề nghị với Mounbatten can thiệp. Ngày 8, đặc phái viên của Mounbatten đã gặp Thạch và Bạch, và đòi kéo dài cuộc ngừng bắn thêm 48 giờ nữa. người Việt hỏi thăm mục đích gì? Vì ở đây hai bên không có chỗ đứng chung. Người Pháp chỉ sẽ thương lượng với tiền đề là họ tiếp tục cai trị Đông Dương và định quăng cho người Việt một cái xương dưới hình thức những lời hứa hẹn về một sự cai trị trong tương lai.
Thạch nhắc cho phái viên người Anh biết là Việt Nam đã được độc lập và tất cả những gì còn phải bàn cãi chỉ là quy chế cho nước Việt Nam trong tương lai. Người Anh trả lời cửa vẫn tiếp tục mở rộng cho tới chừng nào có thể đạt được sự thoả thuận trong các cuộc đối thoại tương lai. Người Việt Nam đã đồng ý kéo dài cuộc ngừng bắn.
Nhưng trong quá trình cuộc đối thoại và ngừng bắn, người Việt Nam đã không được biết rằng sư đoàn Ấn Độ của Gracey đã được bổ sung đầy đủ số quân; tàu Triomphant của Pháp chở Trung đoàn 5 RIC của Leclerc đã lặng lẽ đổ bộ xuống 10.000 quân (ngày 3-10), bản Thoả hiệp về công dân sự vụ đã được ký kết ở London (ngày 9-10) xác định Pháp được Anh ủng hộ hoàn toàn trong việc cai trị toàn miền Đông Dương nam vĩ tuyến 16.
Cuộc ngừng bắn không kéo dài quá chiều ngày 10. Sự có mặt của quân đội Pháp, với số lượng lớn và trang bị Mỹ mới đã nói lên tất cả. Đêm ngày 10, bộ đội của Giàu tấn công sân bay và quân Anh đóng ỏ đó. Sáng ngày 11, người Việt đụng đầu với lính Pháp và Anh trên khắp các nẻo đường dẫn vào Sài Gòn. Người Anh liền yêu cầu Nhật hỗ trợ và lần này thì họ làm thực sự. Leclerc cũng còn phải chịu ơn người Nhật vì họ đã giúp ông phá vỡ cuộc bao vây thành phố sau 2 tuần chiến đấu liên tục.
Người Việt Nam có ngừng lại một lần cuối cùng ở Sài Gòn vào ngày 16-10, nhưng lực lượng hơn hẳn của Anh, Nhật và Pháp đã buộc họ phải rút lui về các vùng nông thôn. Không quân Hoàng gia Anh và lực lượng còn lại của không quân Nhật đã được sử dụng rộng rãi để ném bom và bắn phá các nơi tập trung quân đội Việt Minh.
Cuối năm đó, tướng Mac Arthur đã phát biểu với nhà báo Edgar Snow “Nếu có gì đó đã làm máu tôi sôi lên, thì đó là việc tôi được thấy các nước Đồng minh của chúng ta ở Đông Dương và Java đã sử dụng quân Nhật để đàn áp các dân tộc bé nhỏ này mà chúng ta đã hứa giải phóng. Đó là một sự phản bội kinh tởm nhất”(15). Tôi thấy lời tuyên bố của Mac Arthur hoàn toàn không ăn khớp với điều mà trước đây Leclerc cho rằng Mac Arthur đã nói với ông: “… Đưa thêm quân, nhiều quân nữa, có thể thêm bao nhiêu thì cứ thêm”. Nhưng đây cũng có thể chỉ là một vấn đề không nhuần nhuyễn về tiếng Anh.
Chú thích
(1) Trung tướng J. Slim, Tổng chỉ huy Lục quân Đồng minh, Bộ tư lệnh Đông Nam Á
(2) sau đó chuyển cho người Anh
(3) Một chủ đồn điền có thế lực ở miền Nam, tham gia phong trào kháng chiến Pháp, cộng tác với nhóm CBT để thu thập tin tình báo về Nhật cho AGAS, người được nói đến nhiều nhất trong khối chống lại nền độc lập của Việt Nam và tích cực chống Việt Minh.
(4) Từ 6-9, Bộ tư lệnh Đông Nam Á đã cho phép các phóng viên báo chí Anh, Mỹ, Pháp, Hà Lan, Ấn Độ hoạt động trong vùng chiếm đóng của SEAC để đưa tin tức.
(5) Một người thân tín của Leclerc được đưa tới Sài Gòn trước để tiếp quản sở Mật thám và phụ trách công tác tình báo chính trị Việt Nam dưới quyền Cédile
(6) Ngày 23-9, tôi đã nắm được tình hình nhờ các báo cáo lẻ tẻ nhận được ở Hà Nội và Côn Minh do OSS Sài Gòn và OSS Kandy cung cấp, từ các tin có giá trị của Việt minh ở Hà Nội và các tin tức báo chí ở Trung Quốc.
(7) Sĩ quan OSS phối thuộc vào SEAC và phụ tá cho Dewey
( 8 ) Đại uý Coolidge từ Đà Lạt trở về cùng với một số sĩ quan Đồng minh, trong đó có người Pháp và phụ nữ Việt trẻ tuổi. Các Sài Gòn khoảng 10 dặm, đoàn xe đã bị Việt Minh phục kích. Họ đã định giải thích vì đã bị nghi nhầm là người Pháp. Nhưng súng nổ, Coolidge bị thương và được đưa về bệnh viện dã chiến 75 của Anh ở Sài Gòn, sau đó được chuyển về Mỹ và phải nằm 8 tháng trong quân y viện.
(9) ở biệt thự Ferier, phía bắc thành phối, cạnh sân quần vợt
(10) Đại uý M. White, đại uý Wickes (OSS), thiếu tá F. Werger (quân đội Pháp, thuộc nhóm E, Uỷ ban kiểm soát Sài Gòn), 2 nhà báo Mỹ Mc Clincy và W. Downs
(11) Sĩ quan OSS - SEAC
(12) Phụ trách 2B (phòng Nhì, tình báo) của Leclerc
(13) Ông Hồ đã ra lệnh cho Việt Minh tìm xác của Dewey để trao trả cho nhà chức trách Mỹ. Ngày 12-10-1945, người Pháp cũng treo giải thưởng 5.000 đồng. nhưng không nơi nào tìm được xác của Dewey.
(14) đại diện của ông Hồ trong Lâm uỷ Nam Bộ
(15) Ed. Snow, “Bờ sông bên kia - Trung Quốc đó ngày nay”.